ص: 2

بلند انسانى است. در هيچ يك از رفتارهايش، نشانى از ضعف و ناپسندى پراكندگى و تناقص نمى توان يافت.

خلاصه كلام اينكه او انسانى معصوم و مصون از خطا و مبرا از لغزش و افضل مخلوقات جهان هستى است. به همين دليل، خداوند، محمد صلى الله عليه و آله را الگوى بنى آدم، در طول همه قرن ها قرار داده و اطاعت از وى را حتى در كوچك ترين كارها امرى شايسته شمرده است. خداوند مى فرمايد:

لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. (احزاب: 21)

براى شما در رسول خدا صلى الله عليه و آله نمونه و سرمشق نيكويى براى پيروى است.

رخ زيبا، يد بيضا، دم عيسى دارى آنچه خوبان همه دارند، تو تنها دارى

و اينك كه ناخداى دشت سبز سيادت، جان زمان را به زيور زيباى نام نبى مكرّم آراسته، پسنديده است كه سيرت آن حضرت را دريابيم و اين گوهرهاى درخشان را چون هديه اى گران بها، فراروى مخاطبان خويش قرار دهيم. انشاء ا ...

ص: 3

ص: 4

آنها كه سيره نوشته اند، رفتار پيغمبر را نوشته اند. اين كتاب هايى كه ما به نام سيره داريم، سير است نه سيره. مثلًا سيره حلبيه، سير است و نه سيره. اسمش سيره هست، ولى واقعش سير است. رفتار پيغمبر نوشته شده است، نه سبك پيغمبر در رفتار، نه اسلوب رفتار پيغمبر، نه قدر پيغمبر. (1) 3 سيره پيغمبر يعنى سبك پيغمبر و روشى كه پيغمبر در عمل و در روش براى مقاصد خودش به كار مى برد. بحث ما در مقاصد پيغمبر نيست. مقاصد پيغمبر عجالتاً براى ما محرز است. بحث ما در سبك پيغمبر است؛ در روشى كه پيغمبر براى هدف و مقصد خودش به كار مى برد. مثلًا پيغمبر تبليغ مى كرد.

روش تبليغى پيغمبر چه بود؟ چه سبكى داشت ... سبك پيامبر در معاشرت با اصحاب و ياران چگونه بود. (2) 4 پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مردى بود كه در عمل روش و اسلوب داشت. منطق داشت و ما مسلمانان موظفيم كه سيره ايشان را بشناسيم و منطق عملى ايشان را كشف كنيم براى اينكه از آن منطق در عمل استفاده بكنيم. حال آيا يك انسان مى تواند از اول تا آخر عمر يك منطق داشته باشد كه آن منطق براى او اصل باشد و اصالت داشته باشد؟» (3) 5 خداى متعال به همه مسلمانان فرمان مى دهد كه پيامبر ارجمند اسلام را مقتدا و سرمشق خود قرار دهند و در همه امور از او پيروى كنند:

لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ اْلآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً. (احزاب: 21)

براى شما در رسول خدا صلى الله عليه و آله، نمونه و سرمشق نيكويى براى پيروى است براى آن كسى كه به خدا و آخرت اميدوار است و بسيار خدا را ياد مى كند.

ص: 5

و نيز مى فرمايد:

وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا .... (حشر: 7)

آنچه رسول خدا صلى الله عليه و آله به شما مى فرمايد، بگيريد و از آنچه شما را باز مى دارد، دورى كنيد.

اميرمؤمنان على عليه السلام در فرازى از نهج البلاغه مى فرمايد:

همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله كافى است كه نمونه و سرمشق تو قرار گيرد و راهنماى تو بر نكوهيدگى و عيبناكى دنيا و خوارى ها و زشتى هاى فراوان آن شود؛ چون هر سوى آن از او گرفته و براى غير او گسترده شد و برخوردارى از آن از او بريده و زينت هايش از او دور كرده شد.

پس به پيامبر پاك و مطهر خود اقتدا كن كه روش او نمودار و سرمشقى است براى كسى كه اقتدا جويد و تسلايى براى كسى كه تسليت خواهد و محبوب ترين بندگان نزد خدا كسى است كه رفتار پيامبرش را سرمشق خود سازد و به دنبال او رود. از دنيا اندكى به قدر ضرورت و با سختى و مشقت مى خورد و به آن با گوشه چشم نيز نگاه و توجه نمى كرد. پهلوى او از همه مردم تهى تر و شكم او از همه خالى تر بود. دنيا به او عرضه شد و او از پذيرفتن آن سر برتافت. اگر خداى سبحان چيزى را دشمن مى داشت، او نيز آن را دشمن مى داشت و اگر خداوند چيزى را خوار شمرده، او نيز آن را خوار انگاشت و اگر چيزى را كوچك ساخته، او نيز آن را كوچك دانست و اگر جز اين نبود كه آنچه خدا و رسول او دشمن داشته اند، دوست مى داريم و آنچه خدا و رسول او حقير و ناچيز دانسته اند، بزرگ و عظيم مى پنداريم، همين براى نشان دادن مخالفت ها با خدا و سرپيچى ما از فرمان الهى كافى بود. همانا آن بزرگوار بر روى

ص: 6

زمين غذا مى خورد و همچون بردگان مى نشست و كفشش را به دست خود پينه مى زد و لباس خود را وصله مى كرد و بر الاغ بى پالان خود سوار مى شد و ديگرى را بر ترك خود سوار مى كرد. پرده اى بر در خانه او آويختند كه نقش هايى داشت. به يكى از زنان خود فرمود: «اين پرده را از پيش چشم من دور كن كه هرگاه به آن مى نگرم، دنيا و زيورهاى آن را به ياد مى آورم.» با دل خود از دنيا رو گرداند و ياد آن را در خاطر خود ميراند و دوست داشت كه زينت دنيا از چشم او پنهان بماند تا زيورى از آن برنگيرد. دنيا را پايدار نمى دانست و اميد ماندن در آن نداشت و آن را از خود بيرون راند و دل از آن بركند و ديده از آن فرو پوشاند. چنين است هر كس چيزى را دشمن دارد، خوش ندارد به آن بنگرد يا نزد وى آن را ياد كنند. در روش رسول خدا صلى الله عليه و آله نشانه هايى است كه تو را به زشتى ها و عيب هاى دنيا راهنمايى مى كند؛ چون او همراه با بستگان نزديك خود در دنيا گرسنه به سر مى برد و با منزلت بزرگى كه داشت، زينت هاى دنيا از او دور مانده بود.

پس بيننده با خرد خويش بنگرد كه آيا خدا، محمد صلى الله عليه و آله را به اين ترتيب (كه از عيش و نوش دنيا به دور داشته بود) اكرام فرموده يا او را خوار و خفيف ساخته است. اگر بگويد او را خوار ساخته، به خداى عظيم سوگند، دروغ گفته است و اگر بگويد او را اكرام كرده، پس بايد دريابد كه خداوند غير او را خوار داشته كه دنيا را برايش گسترانده و آن را از كسى كه از همه به او نزديك تر و مقرب تر است، دور داشته است.

پس بايد اقتداكننده، به پيامبر خود اقتدا كند و از او پيروى كند و پا جاى

ص: 7

پاى او گذارد، وگرنه از بدبختى و هلاكت ايمن نخواهد بود؛ كه خداى متعال، محمد صلى الله عليه و آله را نشانه اى براى قيامت و بشارت دهنده به بهشت و بيم دهنده از كيفر و عذاب قرار داده است. از دنيا، گرسنه بيرون رفت و به آخرت، سالم و بى عيب وارد شد. تا آن گاه كه از جهان رحلت كرد، سنگى بر سنگى ننهاد و خدا بر ما منّتى بزرگ دارد كه به احسان خود، او را براى ما پيشرو نهاد كه از او پيروى كنيم و پا جاى پاى او گذاريم. (1) 6

خداوند به پيامبرش فرمود:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُم؛ اى پيامبر! در پرتو لطف خداوند، نسبت به مسلمانان نرم خوى شدى.» همچنين فرموده است: «وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ؛ اگر به جاى اخلاق نرم و ملايم، اخلاقى خشن داشتى، مسلمانان از اطرافت پراكنده مى شدند». (آل عمران: 159).

اين كتاب در دو بخش سامان يافته است: بخش نخست به روزشمار زندگى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله اختصاص دارد كه به صورت فشرده، رويدادهاى مربوط به زندگى پيامبر گرامى اسلام را بازگو مى كند. در بخش دوم، به تعداد سوره هاى قرآن، 114 جلوه رفتارى و گفتارى آن حضرت در زمينه اخلاق فردى، خانوادگى و اجتماعى گلچين شده و در سه فصل گرد آمده است.

واپسين كلام نيز تصويرگر رفتار رسول اكرم صلى الله عليه و آله از زبان دو سيد جوانان اهل بهشت، امام حسن و امام حسين عليهما السلام و همچنين تبيين كننده مقصد پيامبران از نگاه معمار بزرگ انقلاب، امام خمينى رحمه الله است. اميدواريم در سالى كه به نام مبارك پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آراسته شده است، اين پژوهش مورد استفاده

ص: 8

خوانندگان و مخاطبان قرار گيرد.

غنچه اى از شاخسار مصطفى گل شو از ياد بهار مصطفى

از بهارش، رنگ و بو بايد گرفت بهره اى از خُلق او بايد گرفت

مرشد رومى چه خوش فرموده است آن كه يم در قطره اش آسوده است

مگسل از ختم رسل، ايام خويش تكيه كم كن بر فن و بر گام خويش

فطرت مُسلِم سراپا شفقت است در جهان، دست و زبانش رحمت است

آن كه مهتاب از سر انگشتش، دو نيم رحمت او عام و اخلاقش عظيم

از مقام او اگر دور ايستى از ميان معشر ما نيستى (1) 7

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

هنگامى كه محمد شش ساله شد، آمنه بدرود حيات گفت و جدّش، عبدالمطلب سرپرستى او را به عهده گرفت. (1) 13 هنگامى كه هشت ساله شد، عبدالمطلب نيز درگذشت و عمويش، ابوطالب سرپرست وى شد. (2) 14 محمد در سيزده سالگى، ابوطالب را در مسافرت به شام كه به منظور تجارت انجام گرفت، همراهى كرد. در بين راه، راهبى به نام بحيرا، او را ديد و به پيامبرى وى بشارت داد و از آينده اش خبر داد. (3) 15

محمد در 25 سالگى با خديجه، دختر خويلد كه از اشراف قريش و صاحب سرمايه بود، آشنا شد. سپس با سرمايه او و به همراهى غلامش، ميسره براى تجارت به شام رفت و پس از بازگشت، با وى ازدواج كرد. (4) 16 در 40 سالگى، در بيست و هفتم ماه رجب (5) 17 به پيامبرى برانگيخته شد. هنگامى كه در غار حرا سرگرم عبادت بود، جبرئيل نخستين آيات قرآن (سوره علق) را بر او نازل كرد. (6) 18 از آن پس وضو و نماز واجب شد و جبرئيل كيفيت آنها را به پيامبر ابلاغ كرد. (7) 19 نخستين مرد و زنى كه به پيامبر ايمان آوردند، على بى ابى طالب عليه السلام و

ص: 13

خديجه عليها السلام بودند. (1) 20 سپس چند نفر ديگر نيز اسلام را پذيرفتند. پيامبر با اين عده كم تا سه سال مخفيانه در دره هاى مكه عبادت مى كرد و نماز به جا مى آورد. (2) 21 حمزة بن عبدالمطلب، عموى پيامبر در سال دوم بعثت ايمان آورد و به جانب دارى از ايشان همت گماشت. (3) 22 سه سال پس از بعثت، پيامبر مأمور شد كه آشكارا به تبليغ دين اسلام بپردازد. آيات زير در اين زمينه نازل شد:

وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ اْلأَقْرَبينَ. (شعراء: 214)

خويشاوندان نزديك خود را انذار كن.

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكينَ. (حجر: 94)

آنچه را مأموريت دارى، آشكارا بيان كن و از مشركان روى گردان.

وَ قُلْ انّي أَنَا النَّذيرُ الْمُبينُ. (حجر: 89)

بگو: من انذار كننده آشكارم.

وقتى پيامبر دعوت خود را آشكار كرد، با مخالفت شديد اشراف مكه روبه رو شد. فقط گروه هايى از طبقه هاى محروم بودند كه كم كم به دعوت پيامبر پاسخ مثبت دادند. ابوطالب، عموى پيامبر در اين ميان نقش مهم و اساسى داشت و با تمام نيرو و نفوذ اجتماعى خويش، از برادرزاده اش حمايت مى كرد. به همين دليل، قريش نمى توانستند متعرض پيامبر شوند و در نتيجه، آزار و ستم خود را متوجه پيروان ضعيف و بى پناه ايشان مى كردند. محمد صلى الله عليه و آله براى اينكه پيروان بى ياور خود را از زير شكنجه قريش آزاد كند، به آنان اجازه داد كه به حبشه مهاجرت كنند و در پناه نجاشى، پادشاه آن كشور كه مردى عادل بود، زندگى را ازسر بگيرند. به گفته برخى تاريخ نگاران، نزديك به هشتاد نفر از مسلمانان در ماه رجب سال پنجم پس از بعثت، به حبشه مهاجرت كردند. (4) 23 در اواخر سال ششم، كافران قريش با هم پيمان بستند كه با خانواده بنى هاشم و بنى عبدالمطلب قطع رابطه كنند و از ازدواج و خريد و فروش با آنها خوددارى ورزند. آنان اين پيمان نامه را بر صحيفه اى نوشتند و در خانه كعبه آويختند. ماه اول سال هفتم پس از بعثت، بنى هاشم و بنى عبدالمطلب به

ص: 14

جز ابوطالب گرد هم آمدند و از ترس جان خود، با محمد و خديجه در شعب ابوطالب اقامت گزيدند. آنان نزديك سه سال درمحاصره اقتصادى قريش، به سختى زندگى كردند. اين وضع ادامه داشت تا اينكه محمد به ابوطالب خبر داد تمام صحيفه به جز جمله «بسمك اللهم» را موريانه خورده است. ابوطالب نيز نزد مخالفان پيامبر رفت و پيام برادرزاده خود را رساند. وى از آنها خواست چنانچه اين سخن درست باشد، از پيمان خويش دست بردارند و اگر نادرست بود، او برادرزاده خود را تسليم آنان خواهد كرد. مخالفان پس از بررسى صحيفه و مشاهده درستى گفتار پيامبر، محاصره را شكستند. بدين ترتيب، در آغاز سال دهم بعثت، بنى هاشم و بنى عبدالمطلب از شعب ابوطالب خارج شدند. (1) 24

دو ماه پس از خروج از شعب در سال دهم بعثت، در حالى كه 49 سال و 8 ماه از عمر شريف پيامبر گذشته بود، ابوطالب از دنيا رفت. سه روز يا 6 ماه بعد نيز خديجه، همسر پيامبر وفات كرد كه به همين دليل، آن سال را «عام الحزن» ناميدند. (2) 25 ابوطالب هنگام مرگ، 85 سال داشت و حضرت خديجه، 65 سال كه 25 سال آن را در خانه پيامبر به سر آورده بود. (3) 26 با مرگ ابوطالب، كافران مكه بيش از پيش به آزار پيامبر پرداختند؛ زيرا مطمئن بودند كه پيامبر، پشتيبان خود را از دست داده است. (4) 27 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در 50 سالگى به اتفاق زيد بن حارثه به طائف سفر كرد تا مردم را به اسلام دعوت كند، ولى مردم آن سامان ايمان نياوردند. (5) 28 در سال يازدهم بعثت، شش

ص: 15

نفر از اهالى يثرب از طايفه خزرج پس از ديدار با پيامبر و شنيدن آياتى چند از قرآن در منا، دين مقدس اسلام را پذيرفتند و هنگامى كه به آنجا بازگشتند، خبر بعثت پيامبر و نزول قرآن كريم را به مردم رساندند. بدين ترتيب، زمينه نشر اسلام در يثرب فراهم شد. (1) 29 يك سال بعد، دوازده تن از طايفه اوس و خزرج از يثرب به مكه آمدند و با پذيرفتن دين اسلام، در محلى به نام عقبه با پيامبر بيعت كردند كه به آن بيعت عقبه اول مى گويند. پيامبر پس از اين بيعت، مصعب بن عمير را براى آموزش احكام دين و قرآن واقامه نماز جماعت به يثرب فرستاد. (2) 30

سال دوازدهم بعثت؛ يعنى هنگامى كه 51 سال از عمر مبارك پيامبر مى گذشت، واقعه معراج پيش آمد. (3) 31 سال سيزدهم بعثت، دين اسلام در يثرب رواج يافت، به گونه اى كه در موسم حج، 73 مرد و زن از بزرگان يثرب در عقبه حاضر شدند و با پيامبر بيعت كردند. اين بيعت، بيعت عقبه دوم نام گرفت. يثربيان در اين بيعت متعهد شدند همان گونه كه از زن و فرزند خود حمايت مى كنند، از پيامبر پشتيبانى كنند. (4) 32 خبر اين بيعت، قريش را سخت نگران كرد، به گونه اى كه با شدت بيشترى به آزار مسلمانان پرداختند.

مسلمانان نيز كه پناه گاه محكم ترى همچون يثرب يافته بودند، به دستور پيامبر به اين شهر روى آوردند. (5) 33

ص: 16

در آغاز سال چهاردهم بعثت، قريش تصميم گرفت در يك نقشه دسته جمعى، حضرت محمد صلى الله عليه و آله را به قتل برسانند تا شخص معينى گرفتار مجازات نشود. ايشان كه از قصد آنها آگاه شده بود، على بن ابى طالب را در بستر خويش خوابانيد و خود به قصد مهاجرت به يثرب از مكه خارج شد. ايشان به همراه ابوبكر- كه در بين راه به آن حضرت پيوسته بود- سه روز در غار ثور پنهان شدند و از بيراهه به يثرب رفتند. (1) 34 مهاجرت پيامبر از مكه به يثرب، مبناى تاريخ مسلمانان قرار گرفت كه «تاريخ هجرى» ناميده مى شود. (2) 35 همچنين به يُمن ورود حضرت محمد صلى الله عليه و آله به يثرب، اين شهر را «مدينةالنبى» ناميدند. اكنون تنها به مهم ترين رويدادهاى ديگر سال هاى زندگى پيامبر اسلام مى پردازيم.

ص: 17

ص: 18

به شمار آورده اند. (1) 43 در بعضى جنگ ها، برخوردى به صورت جنگ پيش نيامده، ولى هدف حركت از مركز اسلام (مدينه) در صورتى كه دشمن تسليم نشود، جنگ بوده است. در نتيجه، اين اقدام، جنگ به شمار آمده است.

از مهم ترين جنگ هاى اين سال، جنگ بدر بزرگ بود كه پيامبر با 311 تن از مهاجران و انصار، به بدر رفتند. آنان صبح روز جمعه نوزدهم ماه رمضان با قريش كه 950 نفر بودند و يكصد اسب نيز همراه داشتند، پيكار كردند. در اين جنگ، هفتاد تن از قريش كشته و هفتاد تن ديگر اسير شدند. از مسلمانان فقط چهار نفر شهيد شدند و جنگ با پيروزى مسلمانان به پايان رسيد. اين كارزار تا وقتى كه پيامبر به مدينه بازگشت، 19 روز طول كشيد. (2) 44 بنى قَينُقاع، طايفه اى از يهوديان مدينه بودند كه شمارشان به 400 نفر مى رسيد. پيامبر در جنگ بنى قينقاع، قلعه هايشان را محاصره كرد كه پس از 15 روز تسليم شدند. پيامبر نيز آنان را به اذرِعات (محلى در شام) تبعيد كرد و اموالشان را به غنيمت گرفت. (3) 45

ص: 19

ص: 20

به احترام او پيراهن خود را كفن وى كرد، بر او نماز گزارد و وى را در بقيع به خاك سپرد. (1) 51

ص: 21

نتيجه اى نگرفت. سرانجام بين پيامبر و مشركان، پيمان صلحى به نام صلح حديبيه بسته شد. بر اساس اين پيمان نامه، مسلمانان آن سال به مكه نرفتند و قرار شد سال آينده به مكه بروند. (1) 53 در اين سال، مردم از شدت خشك سالى و بى آبى، دچار قحطى شدند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با اصحاب به صحرا رفتند و دو ركعت نماز استسقاء (طلب باران) به جا آوردند و دعا كردند. از همان لحظه تا هفت شبانه روز باران فراوان باريد. (2) 54

ص: 22

اميران سرزمين هاى گوناگون نامه نوشت و آنان را به اسلام فراخواند. ايشان نامه هايش را با «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» آغاز مى كرد و با مهر مخصوص خود پايان مى داد. (1) 57 در اين سال، پيامبر براى انجام دادن عمره كه مشركان در سال گذشته در حديبيه مانع از انجام دادن آن شده بودند، در ماه ذى قعده از مدينه خارج شد.

وقتى كه به مكه رسيد، مشركان براساس قرار قبلى از مكه بيرون رفته بودند.

پيامبر با همراهان خود سه روز در مكه توقف كردند و اعمال عمره را به جا آوردند. (2) 58

ص: 23

آزاد كردند. (1) 60

ص: 24

كردم؟» همه مردم گفتند: آرى. آنگاه پيامبر گفت: «اللَّهُمَّ اشْهَدْ؛ خدايا شاهد باش.» در همين سفر، على عليه السلام از يمن بازگشت و در ايام حج خدمت پيامبر رسيد. پيامبر نيز او را در قربانى خويش شريك ساخت. (1) 62 حضرت محمد صلى الله عليه و آله در بازگشت از «حجة الوداع» در ميانه راه مكه و مدينه در محلى به نام غدير خم، على عليه السلام را جانشين خود معرفى كرد. (2) 63

ص: 25

ص: 26

ص: 27

ص: 28

كسى كه خواهان بزرگوارى است و محبوب ترين بندگان نزد خداوند، كسى است كه از پيامبرش سرمشق گيرد و گام در جاى قدم او گذارد.

هر كس اسوه حسنه را بشناسد و از او پيروى نكند، بى ترديد، به بيراهه ره مى سپارد و در دنياى زر و زور و تزوير و در تاريكستان نادانى و دنياگرايى غوطه ور خواهد شد. آن كه بدون اسوه حسنه سير مى كند، البته راه به جايى نمى برد.

به درستى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله، ميزان اكبر است و همه چيز را بايد با خُلق و سيره و روش و راه و رسم او سنجيد و بدان عرضه كرد؛ كه اگر با آن موافق بود، حق است و چنانچه با آن مخالف بود، باطل است. خداوند، پيامبر را فرستاد تا همگان را به سوى حق دعوت كند:

وَ سِيْرَتُهُ الْقَصْدُ وَ سُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَ كَلامُهُ الْفَضْلُ وَ حُكْمُهُ الْعَدْلُ. (1) 67

سيره و راه و رسم او معتدل و روش او صحيح و متين و سخنانش روشنگر حق از باطل و حكمش عادلانه است.

خداوند، پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله را فرستاد تا به سوى حق دعوت كند و گواه رفتار خلق باشد. پس:

وَ اقْتَدَوا بِهَدْىِ نَبِيِّكُم فَانَّهُ افْضَلُ الْهَدْىِ وَ اسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَانَّها اهْدى السُّنَنِ. (2) 68

و به راه و رسم (سيره) پيامبرتان اقتدا كنيد كه بهترين راه و رسم هاست و رفتارتان را با روش پيامبر تطبيق دهيد كه هدايت كننده ترين روش هاست.

دلا نزد كسى بنشين كه او از دل خبر داردبه زير آن درختى رو كه او گل هاى تر دارد

در اين بازار عطاران، مرو هر سو چو بى كاران به دكان كسى بنشين كه در دكان شكر دارد

ص: 29

ترازو گر ندارى، پس تو را زو ره زند هر كس يكى قلبى بيارايد، تو پندارى كه زر دارد

تو را بر در نشاند او به طرّارى كه مى آيم تو منشين منتظر بر در كه آن خانه دو در دارد

به هر ديگى كه مى جوشد، مياور كاسه و منشين كه هر ديگى كه مى جوشد، درون چيز دگر دارد

نه هر كلكى، شكر دارد؛ نه هر زيرى، زبر داردنه هر چشمى، نظر دارد؛ نه هر بحرى، گهر دارد (1) 69

مردى از اميرالمؤمنين على عليه السلام درخواست كرد اخلاق پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را برايش بشمارد. آن حضرت فرمود: تو نعمت هاى دنيا را بشمار تا من نيز اخلاق آن جناب را برايت بشمارم. عرض كرد: چگونه ممكن است نعمت هاى دنيا را احصا كرد، با اينكه خداوند در قرآن مى فرمايد: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لاتُحْصُوها؛ اگر نعمت هاى خدا را بشماريد، نمى توانيد به پايان رسانيد.» على عليه السلام فرمود:

خداوند تمام نعمت دنيا را كم مى داند در اين آيه كه مى فرمايد: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ؛ بگو متاع دنيا اندك است» و اخلاق پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را در اين آيه عظيم شمرده است، چنان كه مى فرمايد: «إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ؛ تو را خويى بسيار بزرگ است.» اينك تو چيزى را كه اندك است، نمى توانى بشمارى، من چگونه چيزى را كه بزرگ است، احصا كنم. با اين حال، همين قدر بدان كه اخلاق نيكوى تمام پيامبران به وسيله رسول اكرم صلى الله عليه و آله تمام شد. هر يك از پيامبران، مظهر يكى از اخلاق پسنديده بودند. چون

ص: 30

نوبت به پيامبر رسيد، تمام اخلاق پسنديده را جمع كرد. ازاين رو، فرمود: «انّي بُعِثْتُ لِاتِمِّمَ مَكارِمَ الْاخْلاقِ؛ من برانگيخته شدم تااخلاق نيكو را تمام كنم». (1) 70

ص: 31

ص: 32

«مَنِ اتَّخَذَ ثَوْباً فَلْيُنَظِّفْهُ.» (1) 75 رسول خدا صلى الله عليه و آله هر گاه لباس تازه مى پوشيد، خدا را شكر و سپاس مى گفت: «كانَ مِنْ فِعْلِهِ اذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْجَدِيدَ حَمِدَ اللَّهُ.» (2) 76 در روايت ديگرى آمده است ايشان وقتى جامه نو بر تن مى كرد، چنين دعا مى فرمود:

خدايى را سپاس كه بر تن من چيز پوشاند تا پوشش من باشد و ميان مردم آراسته باشم. (3) 77

از نشانه هاى وارستگى آن حضرت در پوشيدن جامه آن بود كه ايشان فخر خويش را به جامه و نوع آن نمى دانست. اين است كه نقل شده هر نوع لباسى كه فراهم مى شد، مى پوشيد؛ از لنگ و پيراهن يا جُبّه يا هر چيز ديگر. (4) 78 ايشان هر چه كه فراهم بود، مى پوشيد؛ چه قطيفه اى باشد كه به بر كند يا برد عالى كه بپوشد، چه جبه پشمين: «ما وَجَدَ مِنَ الْمُباحِ لَبِسَ؛ هر چه از حلال مى يافت، مى پوشيد». (5) 79 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به ابوذر غفارى فرمود:

اى ابوذر! من لباس خشن و سخت مى پوشم، روى زمين مى نشينم؛ انگشتانم را پس از غذا مى ليسم؛ بر چهار پاى بى زين سوار مى شوم و كسى را همراه خود سوار مى كنم. اينها از سنت هاى من است. هر كس از سنت هاى من روى گردان شود، از من نيست. (6) 80

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در بيشتر موارد، عمامه بر سر مى نهاد. هنگام نماز و خطبه و جهاد به تناسب شرايط، سر را با چيزى مى پوشاند و گاهى هم سر برهنه بود.

به روايت امام صادق عليه السلام، پيامبر اسلام عرقچين و كلاه سفيد و راه راه مى پوشيد و هنگام جنگ، عرقچين بر سر مى گذاشت. (7) 81 در روايت ديگرى است كه آن حضرت دستمال و حوله اى داشت كه پس از وضو، چهره خود را با آن خشك مى كرد و اگر حوله و دستمالى همراه نداشت، با گوشه لباس خود، صورت را خشك مى كرد. (8) 82

ص: 33

پيامبر هرگاه لباس و پيراهن مى پوشيد، ابتدا سمت راست را بر تن مى كرد و از سمت چپ جامه را از تن درمى آورد. (1) 83 آن حضرت انجام كار را با دست راست و شروع از سمت راست را در همه كارهايش دوست مى داشت، حتى در پوشيدن جامه و كفش يا شانه كردن مو. (2) 84 امام صادق عليه السلام از پدران خويش روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مردان را از اينكه در لباس پوشيدن، خود را شبيه زنان سازند، بازمى داشت و زنان را نهى مى كرد كه در لباس پوشيدن شبيه مردان شوند. (3) 85

ص: 34

اكرم صلى الله عليه و آله از نان گندم، سير نخورد؟ فرمود: نه. «اصلًا نان گندم نمى خورد، بلكه نان جو مصرف مى كرد.» (1) 87 مقيد نبودن آن حضرت به نوع خاصى از غذا، نشان دهنده اين وارستگى است: «كانَ رَسُولُ اللَّهِ يَأكُلُ الْاصْنافَ مِنَ الطَّعامِ؛ پيامبر خدا هر نوع غذايى را مى خورد». (2) 88

بدگويى از غذا، نوعى ناسپاسى در برابر نعمت الهى است كه اين رويه هرگز در زندگى پيامبر ديده نشد:

ماذَمَّ طَعَاماً قَطٌّ، كَانَ اذَا اعْجَبَهُ اكَلَهُ وِ اذَا كَرِهَهُ تَرَكَهُ وَ لا يُحَرِّمُهُ عَلَى غَيْرِهِ. (3) 89

هرگز از طعامى بدگويى نكرد. اگر از غذايى خوشش مى آمد، مى خورد و اگر دوست نداشت، نمى خورد و براى ديگران هم ممنوع نمى ساخت.

ايشان ظرف غذا را با انگشتانش پاك مى كرد و مى فرمود: «بركت غذاى آخر ظرف بيشتر است.» (4) 90 هر گاه طعام و سفره را در مقابل حضرت مى نهادند، چنين دعا مى كرد:

اللَّهُمَّ اجْعَلْها نِعْمَةً مَشْكُورَةً تَصِلُ بِها نِعْمَةَ الْجَنَّةِ. (5) 91

خدايا، اين را نعمتى سپاس گزارى شده قرار بده؛ نعمتى كه آن را به نعمت بهشت پيوند دهى.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «آن حضرت از آغاز بعثت تا دم مرگ، هرگز در حال تكيه دادن غذا نخورد». (6) 92 رسول خدا صلى الله عليه و آله در آغاز و پايان غذا خوردن و آب نوشيدن «بسم اللّه» و «الحمدللّه» مى گفت. هرگاه آب مى نوشيد، آب را به صورت مكيدن مى نوشيد، نه با يك نفس و به صورت بلعيدن و مى فرمود: «درد كبد، از بلعيدن آب به يك نفس پديد مى آيد». ابن مسعود مى گويد: «حضرت رسول، آب را با سه نفس مى نوشيد، نه يك سره و پيوسته و در هر بار «بسم اللّه» مى گفت و در پايانش خدا را شكر مى كرد.» ابن عباس نيز روايت كرده كه آن حضرت را ديده

ص: 35

كه با دو نفس آب مى خورد. (1) 93 رسول خدا صلى الله عليه و آله گاه در ظرف هاى بلورى كه از شام مى آوردند، آب مى نوشيد. گاهى نيز در كاسه هاى چوبى يا سفالى و زمانى در مشت هاى خويش آب مى نوشيد و مى فرمود: «هيچ ظرفى به گوارايى دست نيست». گاهى هم از دهانه مشك آب مى نوشيد. گاهى ايستاده، گاهى سواره و در هر ظرفى كه پيش مى آمد. شربت خنك را هم دوست داشت، ولى مى فرمود:

سَيِّدُ الْاشْرِبَةِ في الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ الْماءٌ. (2) 94

آب، سرور و سالار همه نوشيدنى ها در دنيا و آخرت است.

امام حسين عليه السلام فرموده است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى غذايى مى خورد، مى گفت: بارخدايا! در آن به ما بركت عطا كن و بهتر از آن را روزى ما گردان. هنگامى كه شير يا شربتى مى نوشيد، مى گفت: بارخدايا! در آن به ما بركت عطا كن و از آن روزى ما گردان. (3) 95

حضرت امام رضا عليه السلام فرمود:

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: برترين خوردنى اهل دنيا و آخرت، گوشت است و پس از آن، برنج. و فرمود: شربت عسل را هر كس به شما تعارف كرد، رد نكنيد. فرمود: انار بخوريد كه هر دانه آن در معده قرار مى گيرد، دل را روشن مى سازد و شيطان را چهل روز بيرون مى راند. و فرمود: سركه، نان خورش نيكويى است. خانواده اى كه سركه داشته باشند، فقير نمى شوند. و فرمود: بر شما باد به روغن زيتون كه آن تلخى صفرا و سودا را مى گشايد و بلغم را مى برد و عصب را قوى مى سازد و بيمارى را برطرف مى كند و اخلاق را

ص: 36

نيكو و وجود (يا نَفَس) را پاكيزه و غم را برطرف مى سازد. و فرمود:

برترين خوراك دنيا و آخرت، گوشت است و برترين نوشيدنى دنيا و آخرت، آب است و من سرور فرزندان آدمم و فخر نمى كنم. (1) 96

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سركه و روغن زيتون را بيشتر از نان خورش ها دوست مى داشت. يك بار بر ام سلمه وارد شد و آن بانو پاره نانى خدمت پيامبر آورد.

پيامر فرمود: خورشى دارى؟ عرض كرد: نه اى رسول خدا، جز سركه چيزى ندارم. فرمود: «سركه، خورش خوبى است. خانه اى كه در آن سركه باشد، بى چيز نيست». (2) 97 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، خربزه را با شكر و با خرما مى خورد و خوردن هندوانه را نيز با خرما دوست داشت و از سبزى ها، ريحان را دوست داشت و از نگاه كردن به ترنج سبز و سيب سرخ خوشش مى آمد. (3) 98 روزى غذايى بسيار گرم براى پيامبر آوردند. حضرت فرمود:

خداوند آتش را طعام ما نساخته است. بگذاريد خنك و قابل خوردن شود كه غذاى داغ، بى بركت است و شيطان در آن بهره اى دارد. (4) 99

گفته اند: پيامبر شامگاه پنج شنبه در مسجد قبا روزه اش را گشود و فرمود:

آيا چيزى براى نوشيدن هست؟ اوس بن خولى الانصارى قدح بزرگى از شربت شير و عسل براى ايشان آورد. پيامبر آن را چشيد و از دهان دور كرد و فرمود:

اين دو نوشيدنى است؛ يكى از آنها كافى است. من آن را نمى خورم و بر ديگران حرام هم نمى كنم، ولى خودم براى خدا فروتنى مى ورزم و هر كس براى خدا فروتنى كند، خدا او را بالا مى برد و هر كس تكبر كند، خداوند او را پايين مى كشد و هر كس در معاش به اقتصاد و ميانه روى عمل كند، خدا به او

ص: 37

روزى مى بخشد و هر كس تبذير و زياده روى كند، خدا او را محروم مى سازد و هر كس از مرگ بسيار ياد كند، خدا او را دوست مى دارد. (1) 100

ص: 38

لَمْ يُرَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله قطُّ خَارِجاً مِنَ الْغَائِطِ الّا تَوَضَّأَ وَ يَبْتَدِى ءُ بِالسِّوَاكِ. (1) 103 ديده نشد رسول خدا صلى الله عليه و آله قضاى حاجت كند، مگر اينكه پس از آن وضو مى ساخت و وضو را با مسواك كردن آغاز مى كرد.

رسول گرامى اسلام با گرفتن ناخن، ماليدن روغن به بدن، سرمه كشيدن، زدودن موهاى زايد و كوتاه كردن شارب، مسلمانان را به اهميت دادن به بهداشت فرا مى خواند. ايشان درباره كوتاه كردن ناخن مى فرمايد:

مَنْ قَلَّمَ اظْفارَهُ يَوْمَ الْجُمْعَةِ اخْرَجَ اللَّهُ مِنْ انامِلِهِ داءً وَ ادْخَلَ فِيهِ شِفاءً. (2) 104

هر كس ناخنش را روز جمعه بگيرد، خداوند درد را از انگشتانش بيرون كند و شفا را در آن وارد سازد.

ايشان همواره بوى خوش به كار مى برد؛ موهايش را شانه مى زد و لباسش هميشه تميز و زيبا بود. هنگام خروج از خانه، در آينه نگاه مى كرد و هر وقت وضو مى ساخت، مسواك مى زد. رنگ كفش و لباس آن حضرت نيز با هم متناسب بود. عمامه اى كه بر سر مى نهاد، به قامتش برازندگى ويژه اى مى داد و بر جذبه و ابهتش مى افزود. ايشان مى فرمود:

انَّ اللَّهَ جَمِيلٌ وَ يُحِبُّ الْجَمالِ. (3) 105

همانا خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد.

محمد بن جرير طبرى دراين باره مى نويسد:

كَانَ يَنْظُرُ فِي الْمِرْآةِ وَ يُرَجِّلُ جَمَّتَهُ وَ يَمْتَشِطُ وَ رُبَّما نَظَرَ فِى الْماءِ وَ سَوّى جَمَّتَهُ فِيهِ وَ لَقَدْ كَانَ يَتَجَمَّلُ لِاصْحابِهِ فَضْلًا عَلَى تَجَمُّلِهِ لِاهْلِهِ وَ قَالَ: انَّ اللَّهَ يُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ اذَا خَرَجَ الَى اخْوَانِهِ انْ يَتَهَيَّاءَ لَهُمْ وَ يَتَجَمَّلَ. (4) 106

ص: 39

عادت رسول خدا صلى الله عليه و آله اين بود كه به آينه نگاه مى كرد و موى سرش را صاف مى كرد و شانه مى زد و چه بسا در برابر آب، موى سر خود را منظم مى كرد و خود را نه تنها براى خاندانش، بلكه براى اصحاب خويش مى آراست و مى فرمود: خدا دوست دارد كه بنده اش وقتى براى ديدن برادران از خانه بيرون مى رود، خود را آماده كند و بيارايد.

پيامبر گرامى اسلام همواره از بوى خوش استفاده مى كرد، چنان كه در اين باره آمده است:

كَانَ رَسوُلُ اللَّه صلى الله عليه و آله يُنْفِقُ عَلَى الطِيبِ اكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعامِ. (1) 107

رسول الله صلى الله عليه و آله براى عطر و بوى خوش، بيش از غذا پول خرج مى كرد.

وارد شده است مردى ژوليده و با ريش بلند و نامنظم خدمت رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمد. حضرت فرمود:

اين مرد روغن پيدا نكرده است، تا موهايش را صاف و منظم كند؟ بعضى از شما نزد من مى آييد، در حالى كه قيافه شيطان را داريد. (2) 108

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

پيامبر خدا از هيچ راهى نمى گذشت مگر آنكه هر كس پس از ساعت ها از آنجا گذر مى كرد، از بوى خوشى كه از ايشان مانده بود، مى فهميد آن حضرت از آنجا گذشته است. هيچ نوع عطرى برايش نمى آوردند، مگر آنكه از آن به خود مى ماليد و مى فرمود: بوى عطر، مطبوع و خوب و حمل آن، آسان است. (3) 109

ص: 40

ص: 41

آن حضرت با شانه، سر خود را شانه مى كرد. همسرانش مراقب و منتظر بودند كه وقتى از موهاى سر و صورت او مى ريخت، آنها را جمع كنند. تار موهايى كه گاهى نزد مردم به عنوان تبرك مانده بود، از همان موها بود. وى گاهى روزى دوبار، محاسن خود را شانه مى زد و پس از شانه زدن، شانه را زير تشك و بالش خود مى گذاشت. (1) 112 پيامبر خدا به بوى خوش اهميت فراوانى مى داد و خود را معطر مى ساخت. هرگاه از كوچه و گذرگاهى مى گذشت، آنان كه از آن مسير مى گذشتند، از رايحه خوش بر جاى مانده، مى دانستند كه پيامبر از اين كوچه گذشته است. هرگاه عطرى به او عرضه مى شد، از آن استفاده مى كرد و مى فرمود: «بوى آن خوش است. سنگينى هم ندارد.» استفاده از بوى خوش را هميشه دوست داشت و از آن لذت مى برد. (2) 113 حضرت به سنت مسواك زدن دندان نيز اهميت مى داد، به گونه اى كه دندان هايش پيوسته براق و سفيد بود. ايشان در خواص و آثار مسواك مى فرمود:

السِّوَاكُ مُطَهِّرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ. (3) 114

مسواك هم پاكيزه كننده دهان است، هم موجب رضاى الهى است و از سنت هاى مؤكدى است كه خداوند قرار داده است.

ايشان به گل و هديه دادن آن اهميت مى داد، چنان كه اميرمؤمنان على عليه السلام فرموده است:

رسول خدا صلى الله عليه و آله گلى را با هر دو دست به من عطا كرد. وقتى آن را به بينى نزديك ساختم، فرمود: «همانا اين گل پس از آس، (4) 115 سرور گياهان بهشت است». (5) 116

ص: 42

ص: 43

توجه به بهداشت فردى، جايگاهى بس مهم در زندگى حضرت داشت.

ايشان به درستى تعاليم دينى را در زندگى فردى به كار مى بستند و با كاربست عملى خويش، ديگران را نيز به اين توصيه ها رهنمون مى ساختند.

بوريايى بدون هيچ زيرانداز ديگرى مى خفت و پيش از خواب مسواك مى كرد. چون به بستر مى رفت، بر پهلوى راست مى خوابيد. دست راست را زير گونه راست قرار مى داد و آية الكرسى و دعا مى خواند. از جمله آن دعاها اين بود:

بِسْمِ اللَّهِ امُوتُ وَ احْيى وَ الَى اللَّهِ الْمَصِيرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَاسْتُرْ عَوْرَتي وَ ادِّ عَنِّى أَمانَتِي. (1) 123

به نام خدا مى ميرم و زنده مى شوم و بازگشت به سوى خداست. بار خدايا! هراسم را تسكين ده و امنيتم بخش و عورتم را پوشيده بدار و امانتم را بپرداز.

حضرت على عليه السلام درباره نوع رخت خواب ايشان مى فرمايد:

كَانَ لَهُ فِرَاشٌ مِنْ أدْمٍ حَشُوهُ لِيفٌ وَ كَانَت لَهُ عَبَاءَةٌ تُفْرَشُ لَهُ حَيْثُمَا انْتَقَلَ وَ تُثَنَّى ثِنتَينِ وَ كَانَ كَثِيراً ما يَتَوَسَّدُ وَسَادَةً لَهُ مِنْ أدْمٍ حَشوُها لَيفٌ وَ يَجْلِسُ عَلَيهَا ... وَ كَانَ يَنَامُ عَلَى الْحَصِيرِ لَيسَ تَحتَهُ شَى ءٌ غَيْرُهُ. (2) 124

رخت خواب ايشان پوستى بود كه داخل آن از ليفه و پوشال خرما پر شده بود. بالش او نيز چنين بود. زيرانداز او يك عبا بود كه گاهى هم آن را دولا مى كرد و بر آن مى نشست. بيشتر موارد بر حصيرى مى خوابيد كه زيرش چيزى جز آن نبود.

ص: 44

ص: 45

اى رسول ما، خدا تو را كفايت مى كند و مؤمنانى كه پيروان تواند. (انفال: 64)

پس اى رسول، هر گاه مردم از تو روگردانيدند، بگو خدا مرا كافى است كه جز او خدايى نيست. من به او توكل كرده ام كه (خداى جهان) و رب عرش بزرگ اوست. (توبه: 129)

و اى رسول، هرگز مگو كه من اين كار را فردا خواهم كرد. مگر آنكه بگويى «ان شاء اللّه» (اگر خدا بخواهد) و خدا را لحظه اى فراموش مكن و بگو اميد است خداى من، مرا به حقايقى نزديك تر از اين هدايت فرمايد. (كهف: 23 و 24)

درباره نفى اتكا به خود و غفلت از اثرگذار واقعى در كارها آمده است كه يكى از اصحاب، اذن تشرف به محضر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را گرفت. حضرت فرمود: «كيستى؟» عرض كرد: «منم اى رسول خدا.» رسول اكرم صلى الله عليه و آله خشمگين شد و فرمود: «من! من! آيا رواست براى مخلوقى كه بگويد من!» آن شخص از كرده خود پشيمان شد و گفت: «پناه مى برم به خدا از خشم خدا و رسولش.

پس علت خشم آن حضرت را پرسيد.» رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «آيا نمى دانى كه اين لفظ «مَن» شايسته مخلوق نيست؟ آيا نمى دانى كه ابليس در برابر فرمان خدا بر اينكه آدم را سجده كند، گفت: انا خيرٌ مِنْهُ. من بهتر از او هستم. در نتيجه از درگاه رحمت حق رانده شد.» در اين وقت، آن صحابى دوباره اظهار پشيمانى كرد و متعهد شد كه ديگر هرگز «من» نگويد. (1) 126 البته توكل به معناى خانه نشينى و واگذارى مطلق كارها به دست خداوند نيست كه اين با آموزه هاى دينى ناسازگار است. انسان متوكل، در انجام دادن كارها، تأثير خدا را بيش از هر چيز احساس مى كند و خود را وجودى رابط و وابسته به يك موجود مستقل مى يابد. با اين حال، به دقت، عوامل طبيعى كار

ص: 46

را در نظر دارد و به علل كارها توجه مى كند. در حكايتى آمده است: روزى شتر پيامبر گُم شد. پس از جست وجوى فراوان آن را پيدا كردند و نزد پيامبر آوردند. حضرت رو به غلامش كرد و فرمود: مگر هنگام خواباندن شتر، زانوانش را نبسته بودى؟ غلام عرض كرد: كسى كه به قادر متعال توكل داشته باشد، احتياجى ندارد كه زانوان شتر را ببندد. حضرت فرمود:

«اعْقِلْ وَ تَوَكَّلْ؛ اول زانوى شتر را ببند و بعد توكل كن»؛ زيرا قبول مشيت الهى به چيزى تعلق مى گيرد كه همراه با كسب و كار و تلاش باشد. نه آن گونه باش كه كارى نكنى و همه چيز را به خدا واگذار كنى و نه چنان باش كه بدون توكل و يارى بارى تعالى، كسب و كار را منشأ خير و بركت بدانى. (1) 127

ص: 47

حضرت امام زين العابدين عليه السلام فرموده است:

جدّ من، رسول خدا صلى الله عليه و آله با آنكه خداوند، گذشته و آينده او را بخشوده و آمرزيده بود، كوشش و بندگى خدا را رها نمى كرد تا آنجا كه ساق و قدمش (از كثرت عبادت) ورم كرد. پدر و مادرم فداى او، برخى به او گفتند: آيا اين گونه عمل مى كنى، در حالى كه خدا گناه گذشته و آينده ات را آمرزيده است؟ فرمود: آيا بنده شاكر و سپاس گزار نباشم. (1) 130

امام صادق عليه السلام فرمود:

پيامبر هر روز هفتاد مرتبه «استغفرالله» و هفتاد مرتبه «اتوب الى الله» مى فرمود.

(هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش و هفتاد مرتبه به سوى خدا توبه مى كرد). (2) 131

اين نشانه راه و رسم بندگى و توجه كامل و پيوسته به معبود است.

حضرت امام باقر عليه السلام از قول عايشه مى فرمايد:

عايشه به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: چرا خود را (در عبادت) به رنج و مشقت مى اندازى، در حالى كه خداوند، گناه گذشته و آينده تو را آمرزيده است. پيامبر فرمود: اى عايشه، آيا بنده اى سپاس گزار نباشم؟ (3) 132

در روايتى ديگر عطاء بن زياد مى گويد: «روزى به عايشه گفتم عجيب ترين چيزى كه از پيامبر ديدى، چه بود؟ عايشه گفت: همه كارهاى پيامبر عجيب است، ولى از همه عجيب تر اينكه شبى از شب ها پيامبر در خانه من بود. اندكى استراحت كرد. هنوز آرام نگرفته بود كه برخاست و وضو گرفت و به نماز ايستاد و آن قدر در حال نماز گريه كرد كه جلو لباسش از اشك چشمش تر شد. پس

ص: 48

سر به سجده نهاد و آن قدر گريست كه زمين تَر شد. همچنان تا طلوع صبح، پريشان و گريان بود. وقتى بلال حبشى آمد و پيامبر را براى نماز صبح طلبيد، آن حضرت را گريان ديد. پرسيد: شما كه مشمول لطف خدا هستيد، پس براى چه گريه مى كنيد؟ پيامبر فرمود: آيا نبايد بنده سپاس گزار خدا باشم؟ چرا نگريم، خداوند در شبى كه گذشت آيات تكان دهنده اى بر من نازل كرده است. پس شروع به خواندن آيات 190 تا 194 سوره آل عمران كرد و در پايان فرمود: واى به حال كسى كه اين آيات را بخواند و در آن نينديشد». (1) 133 پيامبر هميشه نگران و در انديشه جهان آخرت بود. ابوذر نقل مى كند كه پيامبر شب را به نماز مى ايستاد و اين آيه را تكرار مى كرد:

إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ. (مائده: 118)

پروردگارا، اگر آنان را مجازات كنى، بندگان تواند و اگر آنان را ببخشى، تو عزيزى و كارهايت از روى حكمت است. (2) 134

ابن مسعود مى گويد: «روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به من فرمود: برايم قرآن بخوان. شروع به خواندن سوره نساء كردم. وقتى به اين آيه رسيدم:

فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيدًا. (نساء: 41)

(حال مردم) چگونه است، آن هنگام كه براى هر امتى گواهى (بر اعمالشان) حاضر سازيم و تو را (اى پيامبر) گواه آنان بياوريم.

متوجه شدم كه ديدگان پيامبر پر از اشك شد و به من فرمود: همين مقدار كه خواندى، كافى است». (3) 135

ص: 49

امام موسى كاظم عليه السلام به نقل از پيامبر فرمود:

وقتى موسى بن عمران با خداى خود راز و نياز مى كرد، مى گفت: «يا رَبِّ أَبَعيدٌ انْتَ مِنّي فَانَادِيكَ امْ قَريبٌ فَانَاجِيكَ؛ پروردگارا! آيا تو از من دورى تا ندا كنم تو را يا نزديكى تا با تو آهسته راز و نياز كنم؟» به حضرت موسى عليه السلام وحى شد: اى موسى! من هم نشين كسى هستم كه مرا ياد كند. موسى عرض كرد: پروردگارا! من در حالى هستم كه تو را بزرگ تر از آن مى شمارم تا يادت كنم. خداوند فرمود: اى موسى! در هر حال مرا ياد كن. (1) 136

ص: 50

عرض كردند: مسبّحات كدام سوره ها هستند؟ فرمود: «حديد، حشر، صف، جمعه و تغابن مسبّحات هستند». (1) 144 شيخ طبرسى مى گويد: از ابن عباس نقل شده است كه پيامبر وقتى «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّكَ الْأَعْلى» را مى خواند، مى فرمود: «سبحان ربى الاعلى.» اين روايت از حضرت على عليه السلام نيز نقل شده است. (2) 145

سيوطى از ابى امامه نقل مى كند: «پس از حجةالوداع، با پيامبر نماز مى خواندم. حضرت «لا اقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ» را زياد مى خواند. وقتى كه به اين آيه مى رسيد «اليس الله بقادر على ان يحيى الموتى»، مى شنيدم كه مى فرمود:

«بَلى وَ انَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشَّاهِدِينَ؛ آرى و من بر اين امر گواهم». (3) 146 سيوطى همچنين مى گويد: «از ابن عباس روايت است كه پيامبر وقتى كه آيه «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها» را مى خواند، درنگ مى كرد و مى فرمود: «اللَّهُمَّ آتِ نَفْسي تَقْوَيها وَ زَكيَّها، انْتَ خَيْرُ مَنْ زَكّيها، انْتَ وَلِيُّهَا وَ مَوْليها؛ خدايا! به روح من تقوا و تزكيه آن را عنايت كن. تو بهترين كسى هستى كه آن را تزكيه مى كنى. تو سرپرست و مولاى روح من هستى.» ابن عباس مى گويد: پيامبر اين دعا را در نماز مى گفت». (4) 147 عبدالله بن مسعود يكى از نويسندگان وحى بود. آيات قرآن كه بر پيامبر نازل مى شد، به افرادى از جمله به عبدالله پسر مسعود مى گفت آن آيات را بنويسند. روزى پيامبر به عبدالله فرمود: آياتى از قرآن را بخوان تا من بشنوم.

عبدالله آياتى را از سوره نساء خواند تا به آيه «فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيدًا.» (نساء: 41) رسيد كه مى گويد: «پس چگونه است

ص: 51

(حال بندگان) هنگامى كه از هر گروهى، گواهى (بر كردار آنان) بياوريم و تو اى پيامبر گواه بر اين امت باشى.» پيامبر تا اين آيه را شنيد، منقلب شد و چشم هايش پر از اشك گرديد و فرمود: ديگر بس است.

علامه طبرسى در تعبيرى زيبا ذيل اين آيه مى نويسد:

وقتى كه شاهد و گواه (پيامبر) با شنيدن اين آيه، اين چنين دگرگون و اندوهگين شود، پس امت او كه بر او شهادت داده مى شود، چه بايد بكنند؟ (1) 148

ص: 52

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله هنگامى كه نماز عشا را مى خواند، آب وضو و مسواك را بالاى سرش مى نهاد. روى آن را مى پوشاند. قدرى مى خوابيد، سپس بيدار مى شد و مسواك مى كرد و وضو مى گرفت. چهار ركعت نماز مى خواند و آن گاه مى خوابيد. دوباره برمى خاست و مسواك مى كرد و وضو مى گرفت. چهار ركعت ديگر نماز مى خواند. باز مى خوابيد و آن گاه نماز «وتر» را مى خواند. (1) 151

آن وجود نازنين چه نيكو به اين كريمه قرآنى عمل مى كرد: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَويلًا.» (انسان: 26)

خداوند از بندگان خاص مى خواهد كه بخشى از شب را به تسبيح معشوق بپردازند و پاسى از شب طولانى را سر بر سجده تواضع نهند و براى معبود خود نيايش كنند.

حضرت در نماز چنان خلوصى داشت كه هنگام نماز از همه تعلق ها مى بريد و تنها توجهش به سوى خداوند بود:

كانَ اذَا حَضَرَ الصَّلوةُ فَكَانَّهُ لَمْ يَعْرِفْنا وَ لَمْ نَعْرِفْهُ اشْتِغالًا بِعَظَمَةِ اللَّهِ. (2) 152

هنگامى كه وقت نماز مى رسيد، آن قدر متوجه خدا بود، مثل اينكه او ما را نمى شناخت و ما او را نمى شناسيم.

دگرگونى حالت حضرت هنگام راز و نياز، نشان دهنده اوج بندگى و خاكسارى ايشان در برابر پروردگار بود:

اذَا قامَ إِلَى الصَّلوةِ تَرْبَدُ وَجْهَهُ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ. (3) 153

هنگامى كه به نماز مى ايستاد، صورت حضرت از بيم خدا دگرگون مى شد.

ص: 53

ايشان از نظر ادب نيز آن قدر مؤدب و خاضعانه در برابر حق قرار مى گرفت كه گويى مانند لباسى است كه كنارى افتاده باشد: «اذا قامَ إِلىَ الصَّلوةِ كَانَّهُ ثَوْبٌ مُلقى». (1) 154

پيامبر گرامى اسلام، لذت بخش ترين كارها را ارتباط با معبود و راز و نياز با خدا مى دانست. بى شك، اظهار بندگى و راز و نياز با خداوند، چنان شوقى در دل ها پديد مى آورد كه محبت غير خدا در آن جاى ندارد. با بندگى خدا، آدمى در خود احساس آرامش مى كند. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

كانَ رَسولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله لايُؤثِرُ عَلَى الصَّلوةِ عِشَاءً وَ لا غَيْرَهُ وَ كانَ اذَا دَخَلَ وَقْتُها كَانَّهُ لا يَعْرِفُ اهْلًا وَ لا حَمِيماً. (2) 155

رسول خدا صلى الله عليه و آله هيچ چيز را (از شام و غير آن) بر نماز مقدم نمى داشت و چون وقت نماز مى شد، گويا هيچ يك از اهل و عيال، قوم و خويش و دوست خود را نمى شناخت.

همچنين وارد شده است كه شبى پيامبر در خانه يكى از همسرانش (ام سلمه) بود. اندكى از شب نگذشته بود كه ام سلمه ديد رسول خدا صلى الله عليه و آله در بستر نيست. برخاست و دنبال او گشت. ناگهان متوجه شد كه حضرت كنار اتاق ايستاده، دست ها را بلند كرده و اشك از ديدگانش جارى است و چنين با خدا راز و نياز مى كند:

خدايا! نيكى هايى كه به من عطا فرموده اى از من مگير. خدايا! دشمنان و حسودان مرا شاد مگردان. خدايا! مرا به بدى هايى كه از آنها نجاتم دادى، باز مگردان. خدايا! يك لحظه مرا به خودم وامگذار.

ص: 54

در اين هنگام، ام سلمه گريست. پيامبر فرمود: ام سلمه! چرا مى گريى؟ گفت:

پدر و مادرم فدايت چرا گريه نكنم؟ تو با آن مقام بلندى كه دارى و با آنكه خداوند گناه گذشته و آينده ات را بخشيده است، چنين با خدا راز و نياز مى كنى (ما به ترس از خدا و گريه سزاوارتريم). پيامبر فرمود: چگونه در امان باشم، حال آنكه خداوند يك لحظه، يونس پيامبر را به خودش واگذاشت و بر سرش آمد، آنچه آمد. (1) 156 در حديثى از پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آمده است:

افْضَلُ النَّاسِ مَنْ عَشِقَ العبادَةَ فَعانَقَها وَ أَحَبَّها بِقَلْبِهِ وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها، فَهُوَ لايُبالى عَلى ما أَصْبَحَ مِنَ الدُّنيا: عَلى عُسْرٍ أمْ عَلى يُسْرٍ. (2) 157

برترين مردم كسى است كه عاشق عبادت شود. پس دست در گردن آن آويزد و از صميم دل دوستش بدارد و با پيكر خود با آن درآميزد و خويشتن را وقف آن گرداند و او را باكى نباشد كه دنيايش به سختى بگذرد يا به آسانى.

ص: 55

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله معمولًا پس از نماز اين دعا را مى خواند:

اللَّهُمَّ اغْفِرْلى خَطائى وَ ذُنوبى كُلَّها، اللَّهُمَّ أَنْعِمِى وَ احْيِنى وَ ارْزُقْنى وَ اهْدِنى لِصالِح الْاعمالِ وَ الْاخْلاقِ فَانَّهُ لا يَهْدى لِصالِحِها الّا انْتَ وَ لا يَصْرِفُ عَنْ سَيِّئِها الَّا انْتَ. (1) 159

خدايا! همه خطاها و گناهانم را بيامرز. خدايا! به من نعمت بخش و مرا زنده بدار و روزى ده و مرا براى انجام كارهاى نيك و رعايت اخلاق پسنديده، هدايت فرما؛ چون جز تو كسى انسان ها را به كارهاى نيك، هدايت نكند و از كارهاى زشت باز ندارد.

هنگامى كه صداى اذان را مى شنيد، با بازگو كردن جمله هاى آن، در پايان اذان مى فرمود:

اللَّهمَ رَبَّ هذِهِ الدَّعْوةِ التَّامَّهِ و الصَّلوهِ الْقائِمَةِ اعْطِ مُحمّداً سُؤْلَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ و بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسيلَةَ مِن الْجَنَّةِ و تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فى امَّتِهِ. (2) 160

اى خدايى كه پروردگار اين دعوت تام و نماز برپا شده هستى، خواهش هاى محمد را در روز قيامت برآور و او را به درجه اى كه وسيله آمرزش بهشتى است، برسان و شفاعت او را درباره امتش بپذير.

هنگامى كه بر سر سفره حاضر مى شد، مى فرمود:

سُبْحانَكَ الَّلهُمَّ ما احْسَنَ ما تَبْتَلينا سُبحانَكَ ما اكْثَرَ ما تُعْطِينا، سُبْحانَكَ ما اكْثَرَ ما تُعافينا اللَّهُمَّ اوْسِعْ عَلَيْنا و عَلى فُقَراءِ المُؤمنينَ وَ المُؤمِناتِ و الْمُسلِمينَ و الْمُسْلِماتِ. (3) 161

ص: 56

خدايا منزهى تو. چه نيكوست آنچه ما را به آن آزموده اى و چه بسيار است آنچه به ما بخشيده اى و چه فراوان است سلامتى هايى كه به ما داده اى. خدايا! بر ما و بر فقيران اهل ايمان، گشايش در روزى كرامت فرما.

هنگام خواب نيز بدين گونه از خداوند يارى مى جست:

بِسْم اللَّهِ امُوتُ و احْيى وَ الَى اللَّهِ الْمَصيرُ، اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِى وَ اسْتُرْ عَوْرَتى وَادِّ عَنِّى امانَتِى. (1) 162

به نام خدا مى ميرم و زنده مى شوم و بازگشت همه خلايق به سوى اوست.

خدايا! ترسم را به امن و آرامش تبديل فرما و عيبم را بپوشان و خودت امانتى را كه به من سپرده اى، ادا فرما.

هنگام ديدن هلال ماه نو، دست ها را بلند مى كرد و مى گفت:

الّلهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَينْا بِالْامْنِ و الايمانِ و السَّلامَةِ وَ اْلِاسْلامِ. (2) 163

خدايا! هلال اين ماه را براى ما همراه امنيت و داشتن ايمان و سلامتى و بهره مند شدن از اسلام قرار ده.

ايشان در ابتداى سال نو چنين دعا مى فرمود:

اللَّهُمَّ انْتَ الْالهُ الْقَديمُ و هذِهِ سَنَةٌ جَديدَةٌ فَاسْئَلُكَ فيها الْعِصْمَةَ مِنْ الشَّيْطانِ و الْقُوَّةَ عَلى هذِهِ النَّفْسِ الْامّارَةِ بالسُّوءِ و اْلِاشْتِغالَ بِما يُقَرِّبُنى إِلَيْكَ يا كَريمُ، يا ذَالْجَلالِ و الْاكْرامِ، يا عِمادَ مَنْ لا عِمادَ لَهُ، يا ذَخيرَةَ مَنْ لاذَخيرَةَ لَهُ، يا حِرْزَ مَنْ لاحِرْزَ لَهُ، يا غِيَاثَ مَنْ لا غِياثَ لَهُ. (3) 164

ص: 57

خدايا! معبود ازلى تو هستى و اين، سال نو است. از تو مى خواهم كه در اين سال مرا از شرّ شيطان نگه دارى و بر اين نفس اماره ام پيروز گردانى و به آنچه مرا به تو نزديك مى كند، مشغول سازى. اى كريم، اى صاحب جلال و كرم، اى تكيه گاه كسى كه تكيه گاهى ندارد، اى مايه اميد كسى كه ذخيره اى ندارد، اى نگه دار كسى كه نگه دارنده اى ندارد، اى فريادرس آن كه فريادرسى ندارد.

آن طور كه نمايان است، روحيه دعا و استعانت از خدا در تمام كارهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وجود دارد و ايشان به راحتى از سلاح دعا براى ارتباط با مبدأ آفرينش و شكرگزارى به پاس نعمت هاى خداوندى بهره مى گيرد.

ص: 58

رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

كانُوا يَعْنِى الْانْبِياءُ يَفْزَعُونَ اذَا فَزَعُوا الَى الصَّلاةِ. (1) 166

پيامبران خدا چنان بودند كه چون دچار نگرانى مى شدند، به نماز پناه مى بردند.

و ابى الدرداء نيز مى گويد:

كانَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله اذَا كَانَت لَيْلَةُ رِيحٍ كانَ مَفْزَعُهُ الَى الْمَسْجِدِ حَتّى يَسْكُنَ وَ اذَا حَدَثَ فِي السَّماءِ حَدَثٌ فِى كُسُوفِ شَمْسٍ اوْ قَمَرٍ كَانَ مَفْزَعُهُ الَى الصَّلاةِ. (2) 167

رسم رسول خدا صلى الله عليه و آله چنان بود كه چون شبى باد سهمگينى مى آمد، به مسجد پناه مى برد تا آرام گيرد و چون در آسمان، كسوف و خسوفى اتفاق مى افتاد، به نماز پناه مى برد.

جابر بن عبداللَّه انصارى مى گويد: پيامبر گرامى اسلام در خطبه اى فرمود:

ايُّهَا النَّاسُ عَلَيْكُمْ بِالصَّلوةِ فَانَّها عَمُودُ دِينِكُم كَابِدوا اللَّيْلَ بِالصَّلوةِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً يُكَفِّرْ عَنْكُم سَيِّئاتِكُم. (3) 168

اى مردم! نمازتان را رعايت كنيد. نمازتان را به پا داريد كه ستون دين شما است. شب را با نماز آغاز كنيد و خدا را زياد ياد كنيد كه آن پوشاننده گناهانتان است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرموده است:

ما في صَلاةٍ يَحْضُرُ وَقتُها الّا نادى مَلَكٌ بَيْنَ يَدَى النَّاسِ: ايُّهَا النَّاسُ قُومُوا الَى نِيْرانِكُم الَّتِى اوْقَدتُمُوها عَلى ظُهُورِكُم فَاطْفَئُوها بِصَلاتِكُم. (4) 169

هيچ نمازى نيست كه وقت به جا آوردن آن فرا رسد، مگر آنكه فرشته اى مى آيد و در برابر مردم فرياد مى كند: اى مردم! برخيزيد و به آتش هايى كه (به سبب ارتكاب گناهان) بر پشت هاى خود افروخته ايد، بنگريد. پس شعله آن آتش ها را به يارى نمازهايتان فرو نشايد. اين سخن كنايه است از اينكه سيئات خود را به وسيله نماز محو سازيد.

ص: 59

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در كلامى ديگر مى فرمايد:

اگر نهرى در كنار خانه شما باشد و در آن هر روز پنج نوبت خود را شست و شو دهيد، آيا در بدن شما چيزى از آلودگى مى ماند؟ هرگز! نماز نيز نهر جارى و روانى است كه هرگاه برپا مى شود، گناهان را مى شويد و از بين مى برد. (1) 170

همچنين ايشان فرموده است:

مَنْ احَبَّ انْ يَعْلَمَ اقْبِلَتْ صَلوتُهُ امْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْ صَلوتُه عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْهُ. (2) 171

هركس مى خواهد بداند كه نمازش پذيرفته شده است يا خير، بايد بنگرد اگر نماز، او را از زشتى ها بازداشت، پس بداند كه به ميزان بازدارندگى، نمازش پذيرفته شده است. (3) 172

يشه مى گويد:

اوقاتى پيش مى آمد كه پيامبر خدا با ما و ما با حضرتش سخن مى گفتيم.

چون هنگام نماز مى رسيد، به خاطر توجه به عظمت حق تعالى، چنان بود كه گويى ما را نمى شناخت و ما او را نمى شناسيم و از جمع ما بلند مى شد و خود را براى نماز اول وقت آماده مى كرد. (4) 173

حضرت محمد صلى الله عليه و آله در سخنى به اباذر، شيفتگى اش به نماز را به شيفتگى انسان گرسنه به غذا و انسان تشنه به آب همانند كرد و فرمود:

گرسنه هرگاه بخورد، سير مى شود و تشنه اگر بنوشد، سيراب مى شود، ولى من از نماز سير نمى شوم. (5) 174

آمده است كه نمايندگان طائف به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيدند و براى پذيرش اسلام چنين شرطى تعيين كردند: ما را از خواندن نماز معاف بدار؛

ص: 60

زيرا ما ركوع را عيب مى دانيم. پيامبر فرمود:

لَاخَيْرَ فى دينٍ لَيْسَ فيه رُكوعٌ و لا سُجُودٌ.

دينى كه در آن ركوع و سجده نباشد، خيرى در آن نيست.

بعضى از مفسران مى گويند آيه 48 سوره مرسلات در رد پيشنهاد آنها نازل شده است:

وَ اذَا قِيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لا يَرْكَعُونَ. (1) 175

و چون به آنان گويند ركوع كنيد، ركوع نكنند.

ص: 61

شيخ كلينى از غبسة العابد نقل مى كند: «پيامبر تا زمانى كه از دنيا رفت، ماه شعبان و ماه مبارك رمضان و سه روز هر ماه را روزه مى گرفت». (1) 179 شيخ صدوق نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

روزه سه روز در هر ماه؛ يعنى پنج شنبه اول و چهارشنبه وسط و پنج شنبه آخر ماه و روزه ماه شعبان وسوسه و غم دل را از بين مى برد و ما خاندان پيامبر در هر ماه، اين سه روز را روزه مى گيريم. (2) 180

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

پيامبر يك روز به اصحاب خود فرمود: چه كسى هميشه روزگار روزه مى گيرد؟ سلمان گفت: من، اى پيامبر. شخصى به سلمان گفت: من در بيشتر روزها مى ديدم كه تو غذا مى خورى. سلمان گفت: آن گونه كه تو گمان مى كنى، نيست. من سه روز در هر ماه روزه مى گيرم. خداوند مى فرمايد: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ امْثالِها؛ كسى كه يك حسنه انجام مى دهد، ده برابر پاداش مى گيرد.» و از طرفى روزه شعبان را هم به ماه مبارك رمضان وصل مى كنم و هركس كه چنين كند، ثواب روزه تمام روزگار را دارد. پيامبر به آن مرد فرمود: تو كجا و لقمان حكيم كجا كه به سلمان كه مانند لقمان حكيم است؛ اعتراض مى كنى؟ از او بپرس تا به تو پاسخ دهد. (3) 181

شيخ كلينى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند:

پيامبر در فصل رطب، اولين چيزى كه با آن افطار مى كرد، رطب بود و در زمانى كه خرما بود، با خرما افطار مى كرد. (4) 182

ص: 62

در برخى روايت ها آمده است: «پيامبر گاهى با كشمش افطار مى كرد.» (1) 183 شيخ مفيد مى فرمايد:

روايت است كه سحرى خوردن مستحب است، هرچند با يك ليوان آب باشد و بهتر آن است كه با خرما و قاووت سحرى بخورند، چون پيامبر به عنوان سحرى از اينها مى خورد. (2) 184

پيامبر وقت افطار مى گفت:

اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنا وَ عَلَى رِزْقِكَ افْطَرْنا، فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا.

بار خدايا! براى تو روزه داشتيم و از روزى تو افطار كرديم. پس آن را از ما بپذير.

و در پى آن مى فرمود: «تشنگى به سر آمد و رگ و پى آب گرفت و پاداش آن باقى است». (3) 185 اميرمؤمنان على عليه السلام فرمود:

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى نزد ديگران افطار مى كرد و غذا مى خورد، مى فرمود: روزه داران نزد شما افطار كردند و نيكان از طعام شما خوردند و فرشتگان نيكوكار بر شما درود فرستادند. (4) 186

پيامبر خدا به جابربن عبداللَّه انصارى فرمود:

اى جابر! اين ماه رمضان است، هركس روز آن را روزه بدارد و قسمتى از شب آن را به عبادت بايستد و شكم و فرج خود را از حرام باز دارد و زبان خود را نگه دارد، از گناهان خود مثل بيرون رفتن از اين ماه بيرون مى رود.

ص: 63

جابر عرض كرد: اى رسول خدا، چه نيكوست اين سخن كه گفتى! فرمود:

«و چه سخت است شرطهايى كه كردم». (1) 187 همچنين آورده اند: «پيامبر زنى را ديد كه با زبان روزه به كنيز خود دشنام مى داد. پيامبر غذايى طلبيد و به آن زن گفت: بخور. عرض كرد: روزه هستم! فرمود:

چگونه روزه اى در حالى كه به كنيز خود دشنام دادى؟ روزه فقط خوددارى از خوردن و نوشيدن نيست، بلكه خداوند، روزه را حجاب همه امور زشت و ناروا ساخته است. چه كم هستند روزه داران و چه بسيارند گرسنگى كشندگان». (2) 188

ص: 64

اين ويژگى بندگان حقيقى خداست كه سبك بار و بى پيرايه و فروتن هستند:

وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى اْلأَرْضِ هَوْنًا. (فرقان: 63)

و بندگان خداى رحمان، آنان هستند كه بر روى زمين سبك بال و فروتنانه روند.

ابن عباس مى گويد:

كانَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله اذَا مَشِىَ مَشْياً يُعْرَفُ انَّهُ لَيْسَ بِمَشْىِ عاجِزٍ وَ لا بِكَسْلانِ. (1) 190

چنان با نشاط راه مى رفت كه به نظر ناتوان و كسل نمى رسيد.

آن چنان بى تكلف بود كه وقتى وارد مجلسى مى شد، در نزديك ترين جا به محل ورود خود مى نشست: «كانَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله اذَا دَخَلَ مَنْزِلًا قَعَدَ فِي ادْنَى الْمَجْلِسِ حِينَ يَدْخُلُ.» (2) 191 همچنين كراهت داشت كسى براى وى به پا خيزد و مردم نيز از اين جهت پيش پاى آن حضرت بلند نمى شدند. (3) 192 ابو امامه نقل مى كند: «روزى پيامبر در حالى كه به عصا تكيه داده بود، بر ما گذشت و ما به احترام او از جا برخاستيم، به ما گفت: آن سان كه ايرانيان براى بزرگ داشتن يكديگر در پيش پاى هم برمى خيزند، برنخيزيد.» (4) 193 همين بى پيرايگى او سبب شده بود همه شيفته او شوند. مردمش، او را سخت دوست مى داشتند و به او عشق مى ورزيدند. (5) 194 ايشان مى فرمود:

مرا بالاتر از آنچه هستم، قرار مدهيد و آن سان كه نصارا درباره مسيح سخن گفتند، درباره من سخن مگوييد. همانا خداوند پيش از آنكه مرا رسول گيرد، بنده گرفته است. (6) 195

در سيره حضرت آمده است كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله احترام ديگران را براى خود نمى پسنديد:

انَّهُ كانَ يَكْرَهُ أنْ يُقامَ لَهُ فَكَانُوا اذَا قَدَمَ لايَقُومُونَ لِعِلْمِهِمْ كِراهَةَ ذَلِكَ فَاذِا قامَ قامُوا مَعَهُ حَتَّى يَدْخُلَ مَنْزِلَهُ. (7) 196

ص: 65

رسول خدا صلى الله عليه و آله كراهت داشت كسى براى وى به پا خيزد و مردم نيز از اين جهت پيش پاى آن حضرت بلند نمى شدند، ولى هنگام رفتن، آنان با حضرت برمى خاستند و همراهش تا در خانه مى آمدند.

ابوذر غفارى مى گويد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله در ميان اصحابش مى نشست. اگر ناشناسى مى آمد، نمى دانست پيامبر كدام است تا آنكه مى پرسيد. پس از پيامبر درخواست كرديم تا جايگاهى اختيار كند كه اگر ناشناسى وارد شد، حضرت را بشناسد. آن گاه سكويى از گِل بنا كرديم، حضرت بر آن مى نشست و ما نيز گرد او مى نشستيم.

در حديث آمده است:

كانَ من خُلْقِهِ انْ يَبْدَأَ مَنْ لَقِيَهُ بالسَّلامِ. (1) 197

از خلق و خوى حضرت آن بود كه با هركس برخورد مى كرد، پيش از او سلام مى كرد.

همچنين اول از همه دست مى داد و مصافحه مى كرد:

اذَا لَقِىَ مُسْلِماً بَدَأَ بالمُصافَحَة. (2) 198

هرگاه با مسلمانى ديدار مى كرد، ابتدا با او دست مى داد.

خدمت كاران شهر مدينه كه با ظرف هاى مخصوص، آب را براى اربابان خود مى آوردند، پس از نماز صبح، ظرف هاى آب را خدمت پيامبر مى بردند تا آن حضرت، دست خود را در آنها قرار دهد و به اين صورت متبرك شوند.

چه بسا روزهاى سرد كه اين كار انجام مى شد و پيامبر بدون اينكه اظهار ناراحتى كند، دست خود را در آن آب هاى سرد مى گذاشت. (3) 199

ص: 66

ص: 67

خود باز مى كرد. شير گوسفندان را مى دوشيد و شتر را مى بست و سپس آن را مى دوشيد. چون خادمش در دستاس كردن خسته مى شد، به او كمك مى كرد. (1) 202 نوشته اند آن حضرت در سفرى با اصحاب و ياران خود در جايى كه آب بود، توقف كردند تا آماده نماز شوند. پيامبر كه به سوى آب مى رفت، بدون آنكه با كسى چيزى بگويد، به سوى شتر خويش برگشت. اصحاب متوجه برگشت وى شدند و پرسيدند: چه مى خواهيد؟ فرمود: مى خواهم زانوى شتر خويش را ببندم. گفتند:

اجازه دهيد ما اين كار را برايتان انجام دهيم. فرمود: هرگز در كارهاى خود از ديگران ولو به اندازه يك قطعه چوب مسواك كمك نخواهيد و كارهاى خود را خودتان انجام دهيد. (2) 203 آن حضرت مى فرمود: «كُلُوا مِنْ كَدِّ ايْدِيكُمْ؛ از دسترنج خود بخوريد». (3) 204 رسول عزتمند اسلام در روايتى ديگر مژده داده است:

مَنْ اكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ مَرَّ عَلَى الصِّراطِ كَالْبَرْقِ الْخاطِفِ. (4) 205

كسى كه از دسترنج خويش بخورد، از صراط چون برق درخشان بگذرد.

همچنين فرمود:

مَنْ اكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ حَلالًا فُتِحَ لَهُ الْأَبْوابُ الْجَنَّةِ يَدخُلُ مِنْ أَيِّها شاءَ. (5) 206

هركس معاش خود را از دسترنج حلال خويش تأمين كند، درهاى بهشت بر او گشوده شود تا از هر يك كه خواست، داخل شود.

ص: 68

ص: 69

نقل است: «شخصى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: من بيشتر گناهان را مرتكب مى شوم، ولى تصميم گرفته ام كه خود را اصلاح كنم، ولى نمى دانم چگونه؟ حضرت فرمود: راست بگو و دروغ نگو و هر گناهى را كه مى خواهى، انجام بده. او در محضر پيامبر تعهد كرد كه هرگز دروغ نگويد.

پس از مدت كوتاهى، شيطان او را وسوسه كرد تا كار خلافى انجام دهد.

بى درنگ به فكر فرو رفت كه اگر من مرتكب چنين عملى شوم و فردا رسول خدا صلى الله عليه و آله از من در اين باره بپرسد، چه بگويم. اگر راست بگويم، حد بر من جارى مى كند و اگر دروغ بگويم، كه خلاف تعهد است. به همين ترتيب، هرگاه مى خواست مرتكب گناهى شود، قدرى انديشه مى كرد و به اين ترتيب، ترك دروغ سبب شد ديگر گناهان را نيز ترك كند». (1) 210

ص: 70

رسول الله صلى الله عليه و آله هرگاه مردى از اصحابش را غمگين مى يافت، او را با شوخى، خرسند مى ساخت و مى فرمود: خداوند دشمن دارد كسى را كه به روى برادرش چهره در هم كشد.

نمونه هاى ديگرى از مزاح هاى پيامبر در كتاب هاى احاديث و سيره ذكر شده است. از آن جمله:

1. انجشه، خادم رسول خدا صلى الله عليه و آله براى شتر همسر آن حضرت «حُدى» (1) 212 مى خواند. پيامبر فرمود: «اى انجشه! با شيشه ها مدارا كن». (2) 213 (كنايه از اينكه زنان، لطيف و ضعيفند ممكن است با شتابان رفتن شتر بترسند و بيفتند).

2. زنى خدمت رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمد و نام شوهرش را برد. حضرت فرمود:

شوهرت همان است كه در چشمانش سفيدى هست؟ گفت: نه در چشمانش سفيدى نيست. آن زن به خانه آمد و جريان را براى شوهرش تعريف كرد. مرد گفت: آيا نمى بينى كه سفيدى چشم من از سياهى آن بيشتر است. (3) 214 3. پيامبر به پيرزنى از قبيله اشجَع فرمود: پيرزنان وارد بهشت نشوند.

بلال حبشى كه سياه چهره بود، آن پيرزن را ناراحت ديد و جريان را به رسول اللَّه صلى الله عليه و آله باز گفت. پيامبر فرمود: سياه هم به بهشت نمى رود. بلال و پيرزن هر دو ناراحت بودند كه ناگهان عباس، عموى پيامبر كه پيرمرد بود، آن دو را ديد و حال آنان را براى پيامبر بازگو كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: پيرمرد هم به بهشت نمى رود. همه غمگين شده بودند. پيامبر كه چنين ديد، همه آنها را فراخواند، دلشان را نرم كرد و فرمود: «خداوند، پيرزنان، پيرمردان و سياهان را به نيكوترين شكل برمى انگيزاند و آنان جوان و نورانى شده به بهشت مى روند». (4) 215

ص: 71

4. سيره رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به گونه اى بود كه به يارانش اجازه مى داد تا در حضور مباركش، گفته هاى طنزآميز ادا كنند. آنان نيز به پيروى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از شوخى هاى ناپسند پرهيز داشتند، ولى از شوخى هاى پسنديده دريغ نمى كردند. از جمله، نُعيمان، مرد شوخ طبعى بود. روزى عربى را با يك خيك عسل ديد. آن را خريد و به خانه عايشه برد. رسول خدا صلى الله عليه و آله پنداشت كه به عنوان هديه آورده است. نعيمان رفت و اعرابى بر در خانه پيامبر ايستاده بود. چون انتظارش طولانى شد، صدا زد: اى صاحب خانه! اگر پول نداريد، عسل را برگردانيد. رسول خدا صلى الله عليه و آله جريان را دريافت و قيمت عسل را به آن شخص پرداخت. پيامبر چون زمانى ديگر، نعيمان را ديد، فرمود: چرا چنين كردى؟ گفت: ديدم رسول خدا صلى الله عليه و آله عسل را دوست مى دارد و اعرابى هم يك خيك عسل داشت. پيامبر خدا از كار نعيمان خنديد و به او هيچ گونه درشتى نكرد. (1) 216 رسول خدا صلى الله عليه و آله هم كلام خويش را با تبسم مى آميخت و هم چهره اى خندان داشت و هم به چهره ديگران لبخند مى زد. در حديث است:

كَانَ اكْثَرُ النَّاسِ تَبَسُّماً و ضِحْكاً فى وُجُوهِ اصْحابِهِ. (2) 217

بيش از همه، لبخند داشت و بر روى يارانش لبخند مى زد.

5. امام موسى بن جعفر عليه السلام مى فرمايد: «عربى بدوى نزد پيامبر مى آمد و هديه و سوغاتى به پيامبر اهدا مى كرد. بعد همان ساعت مى گفت: پول سوغات و هديه ما را بدهيد. رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز مى خنديد. پس از آن جريان هر وقت غمگين مى شد، مى فرمود: آن اعرابى كجاست. كاش پيش ما مى آمد». (3) 218

ص: 72

6. پيامبر از پشت سر كسى آمد و بازوى او را گرفت و فرمود: «چه كسى اين «بنده» را مى خرد؟» (و منظور حضرت، بنده خدا بود).

7. شوخى و مزاح ظريف و زيباى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان على عليه السلام درباره خوردن خرما نيز معروف است. گفته اند روزى آن دو گرامى با هم خرما مى خوردند كه پيامبر، هسته ها را جلوى على عليه السلام مى گذاشت و در پايان فرمود: هركه هسته اش بيشتر باشد، پرخور بوده است! اميرمؤمنان در پاسخ گفت: هر كه با هسته خورده باشد، پرخورتر بوده است. (1) 219 8. همچنين از شوخ طبعى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چنين نقل مى كنند كه حضرت برخى ياران را از پشت سر بغل مى گرفت و دو دستش را بر چشمان آنان مى گذارد تا آنان را بيازمايد كه آيا مى توانند با چشم بسته، طرف مقابل را تشخيص دهند يا نه. (2) 220 9. رسول خدا صلى الله عليه و آله نه تنها خود، شوخى را آغاز مى كرد، بلكه زمينه فرح را براى ياران خود فراهم مى آورد.

روزى مرد عربى بر آن حضرت- كه بسيار اندوهگين مى نمود- وارد شد. وى مى خواست چيزى بپرسد. اصحاب گفتند: نپرس! چهره پيامبر چنان گرفته است كه جرئت پرسيدن نداريم. چهره پيامبر هرگز گرفته نبود، مگر هنگام نزول آيات موعظه يا آيات قيامت. او گفت: مرا به حال خود واگذاريد. سوگند به خدايى كه او را به پيامبرى برانگيخت، هرگز رهايش نمى كنم تا خنده بر لبانش ظاهر شود. آن گاه به پيامبر گفت: اى رسول خدا! شنيده ام دجّال با نان و غذا نزد مردم گرسنه مى آيد. پدر و مادرم به فدايت. آيا بايد غذا نخورم تا از لاغرى بميرم يا بهتر است نزد دجّال

ص: 73

غذاى كافى بخورم و چون سير شدم، به خدا ايمان آورم؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آن قدر خنديد كه دندان هاى مباركش نمايان شد. سپس فرمود: خير! خداوند تو را به وسيله آنچه ديگر مؤمنان را بى نياز مى كند، بى نياز مى سازد. (1) 221 9. نقل است روزى حضرت محمد صلى الله عليه و آله به صهيب بن سنان فرمود: در حالى كه از چشم درد رنج مى برى، خرما مى خورى؟ صهيب گفت: اين چشم من درد مى كند و من خرما را با طرف ديگر مى خورم. (2) 222 10. روزى ابوهريره كفش حضرت را ربود و آن را نزد خرما فروشى گرو گذاشت و خرما گرفت. مشغول خوردن بود كه پيامبر سر رسيد و از او پرسيد: اى ابا هريره! چه مى خورى؟ پاسخ داد: كفش پيامبر را. (3) 223 در مكتب رسول اللَّه صلى الله عليه و آله شوخى بايد به اندازه اى باشد كه مايه تخريب شخصيت گوينده آن نشود. قيس بن سعد، يار جوان پيامبر پس از توصيف شوخ طبعى حضرت مى گويد: «به خدا سوگند! آن حضرت با آن شگفتى و خنده، هيبتش از همه افزون تر بود». (4) 224 زياده روى در شوخى، ابهت انسان را درهم مى شكند و اسلام هم براى شخصيت پيروان خود ارزش والايى قائل شده است. بنابراين، رسول خدا صلى الله عليه و آله افراط در شوخى را نكوهش مى كرد: «لاتَمْزَحْ فَيَذْهَبَ بَهاؤُكَ؛ از شوخى زياد بپرهيز؛ زيرا ارزش و قداستت شكسته مى شود». (5) 225

در شوخى نبايد از وسايل نامشروعى چون دروغ، براى خندان ديگران بهره گرفت. رسول گرامى اسلام در هشدارى مى فرمايد:

ص: 74

وَيْلٌ لِلَّذى يُحَدِّثُ فَكَذِبَ لِيَضْحَكَ به الْقَوْمُ وَيْلٌ لهُ، وَيْلٌ لهُ. (1) 226

واى بر كسى كه كلام دروغى را نقل كند تا ديگران بخندند. واى بر او، واى بر او.

مزاح بايد از زشتى گفتار و نادرستى عارى باشد. پيامبر مى فرمود:

انّى لاامْزَحُ وَلا أقُولُ الَّا حَقاً. (2) 227

من شوخى نمى كنم و سخنى نمى گويم، مگر آنكه در چارچوب حق باشد.

يكى از ياران پيامبر از ايشان پرسيد: آيا در اينكه با دوستان خود شوخى مى كنيم و مى خنديم، اشكالى هست؟ پيامبر در پاسخ فرمود: «اگر سخنى ناشايست در ميان نباشد، اشكالى ندارد». (3) 228 از سوى ديگر، خنده زياد و قهقهه نيز عظمت و متانت آدمى را از بين مى برد. از اين رو، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

ايّاكَ و كَثُرَةَ الضِّحْكِ فَإِنَّهُ يُميتُ الْقَلْبَ. (4) 229

از خنده بسيار برحذر باش كه دل را مى ميراند.

تبسم، بهترين نشانه شادى و نشاط است. چهره رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نيز هنگام ديدار ياران بيش از ديگران شاداب و خندان مى نمود و گاه چنان مى خنديد كه دندان هاى مباركش نمايان مى شد. (5) 230 ابوالدرداء مى گويد: «رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگاه سخنى مى فرمود، سخنش با لبخند همراه بود». (6) 231

ص: 75

ص: 76

بنابراين، چه چيزِ اين آيه، آن همه سنگينى و فشار بر حضرت وارد آورده بود كه موجب سپيد شدن موها و فرا رسيدن پيرى وى شده بود؟ آيا امر به استقامت موجب شده بود؛ حال آنكه خطاب «وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ» (شورا: 15) پيش تر نازل گشته بود. اين بار سخن از «من تاب معك» بود. براى آنكه پيروزى بماند، امت تو بايد استقامت كند و پيامبر نگران اين امر بود.

هنگامى كه آيه شريفه نازل شد، پيامبر فرمود: «شَمِّرُوا شَمِّرُوا؛ (1) 233 دامن به كمر بزنيد! دامن به كمر بزنيد (يعنى وقت كار و تلاش بسيار است).» از آن پس ايشان هرگز خندان ديده نشد.

پيامبر نگران آينده امت بود؛ چون صلاح و خير و سعادت شان در گرو استقامت آنها بود. (2) 234 پيامبر، الگوى تمام عيار ثبات نفس و استقامت به شمار مى رفت. (3) 235 ياران مقاوم و پرتلاش ايشان نيز استقامت و پايدارى را از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آموخته بودند. در آن هنگام كه مشركان، محمد صلى الله عليه و آله و على عليه السلام را محاصره كرده بودند، ناگاه چشم پيامبر به ابودجانه افتاد. فرمود: ابودجانه! من بيعت خود را از تو برگرفتم و به سلامت بيرون شو و به هر جا خواهى برو، ولى على، او از من و من از اويم. ابودجانه گريه كرد و گفت: به خدا سوگند، هرگز خود را از بيعت تو رها نمى كنم. به كجا بروم؛ به سوى زنم بروم كه خواهد مرد. به خانه خود بروم كه خراب خواهد شد يا به طرف مال خود برگردم كه فانى مى شود يا به سوى اجل بگريزم كه زود مى رسد؟ حضرت رسول از مشاهده قطره هاى درشت اشك كه از ديدگان ابودجانه مى ريخت، بر او رقّت كرد و اجازه مبارزه داد. از يك طرف، على عليه السلام و از طرف ديگر، ابودجانه با كفار جنگيدند. در اين هنگام، ابودجانه از كثرت جراحت بر زمين افتاد. على عليه السلام او را برداشت و خدمت پيامبر آورد.

ابودجانه عرض كرد: يا رسول اللَّه! آيا بيعت خويش را به انجام رسانيده ام؟ آن حضرت فرمود: آرى و در حق او دعاى خير گفت.

ص: 77

باز على عليه السلام يك تنه به جنگ درآمد. آن قدر در رزم كوشيد كه بدن مباركش نود زخم برداشت و شانزده مرتبه هنگام حمله آوردن بر زمين افتاد كه در چهار مرتبه از آن، جبرئيل به صورت مردى نيكوصورت، آن حضرت را از زمين بلند كرد. ناگاه پيامبر ديد كه پاهاى على عليه السلام از فشار درگيرى لرزان شده است. پس سيلاب اشك از ديده فرو ريخت و عرض كرد: پروردگارا! مرا وعده دادى كه دين خود را قوى و غالب كنى و البته اگر بخواهى، بر تو دشوار نيست. (1) 236 اين الگوهاى استقامت چنان مطيع حق بودند كه از هرگونه سختى و مشكلى در راه اطاعت او استقبال مى كردند. آنها با يقين به راه خود و ايمان به مقصد، هرگز از درگاه اطاعت حق خارج نشدند.

وقتى دعوت علنى پيامبر آغاز شد و ايشان مردم را به اطاعت خدا فرا خواند و بت ها را نفى كرد، سران قريش سراغ ابوطالب رفتند كه از مرام پيامبر دفاع مى كرد.

آنان با او اتمام حجت كردند و گفتند كه برادرزاده ات به خدايان ما عيب مى گيرد و پدران ما را گمراه مى داند. يا خودت جلوى او را بگير يا ما با تو كارزار مى كنيم.

ابوطالب سخنان قريش را با پيامبر در ميان گذاشت. آن حضرت در پاسخ فرمود: اگر خورشيد را در دست راستم و ماه را در دست چپم قرار دهند، هرگز از دعوت خود دست برنمى دارم تا اينكه آن را انتشار دهم يا در راه آن كشته شوم. پس از اين موضع گيرى صريح و محكم پيامبر، ابوطالب كه خود نمونه استقامت بود، خطاب به او گفت: به راه خود ادامه بده و هرچه مى خواهى بگو. به خدا سوگند، هرگز از يارى تو دست برنخواهم داشت. (2) 237 در دوران سخت گيرى قريش، رسول اكرم صلى الله عليه و آله از اينكه آشكارا به نماز و عبادت بپردازد، باكى نداشت. گاهى آن حضرت به همراه على عليه السلام و همسرش،

ص: 78

خديجه در كنار خانه كعبه به نماز مى ايستاد. روزى عفيف كندى آنها را در آن حالت ديد. از عباس بن عبدالمطلب پرسيد: اينها چه كسانى هستند و اين چه آيينى است؟ گفت اين آيين برادرزاده من محمد است كه خدا، او را به نبوت برگزيده است و اين زن، همسر او و اين جوان، برادرزاده من، على بن ابى طالب است. (1) 238 كفار قريش در برخورد با شخص رسول اكرم صلى الله عليه و آله به ناسزا گويى و توهين مى پرداختند تا او دست از دعوت خويش بكشد، ولى استقامت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله ستودنى بود. روزى پيامبر در مسجد الحرام در حال سجده بود. عقبة بن ابى معيط مقدارى خون و فضولات شكم شترى را كه در گوشه اى ريخته بودند، برداشت بر سر و گردن رسول اكرم صلى الله عليه و آله نهاد. دخترش، فاطمه آنها را از سر و گردن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله برداشت و ايشان بار ديگر به نماز ايستاد. اين بار عقبه، بالاپوش خود را به گردن پيامبر پيچيد و به سختى فشار داد و نزديك بود ايشان را خفه كند كه ابوبكر فرا رسيد، دست عقبه را گرفت و او را به كنارى كشيد.

روزى ديگر به ديوار كعبه تكيه داده و در سايه آن آرميده بود كه خباب بن ارت از ستم هاى قريش شكايت كرد و گفت: آيا وقت آن نرسيده است كه براى ما از خدا فرج و گشايش بخواهى. پيامبر برخاست و نشست و در حالتى كه رنگ رخسارش برافروخته بود، گفت: «هنوز به پاى خداپرستان پيشين نرسيده ايد. بدن آنها را با شانه هاى آهنين چنان مى خراشيدند تا به استخوان مى رسيد. با اره به دو پاره شان مى كردند و آنان همچنان در راه دين و عقيده شان استقامت مى كردند. سوگند مى خورم كه خداوند، دين خود را سرانجام پيروز خواهد ساخت». (2) 239

ص: 79

آرى، محاصره سه ساله در شعب ابوطالب، گرسنگى، محروميت و آوارگى نتوانست استقامت پيامبر و يارانش را درهم شكند. ايشان پس از بيست و سه سال مبارزه، هدف خويش را پيش برد و دين اسلام را گسترش داد.

ص: 80

صف هايتان را به پا داريد (و بدانيد) كه من شما را از پس سر مى بينم، همان گونه كه از جلو مى بينم. نامرتب نباشيد؛ كه خداوند دل هاى شما را از يكديگر دور مى گرداند.

نعمان مى گويد:

حضرت همواره صف هاى نماز ما را منظم مى كرد؛ آن چنان كه تيرهاى كشيده و صاف را رديف مى كنند. روزى براى آغاز نماز ايستاد و چيزى نمانده بود كه تكبيرة الاحرام را نيز بگويد كه ديد مردى سينه اش را جلو داده است. سپس فرمود: بندگان خدا يا صف هايتان را منظم كنيد يا (همين بى نظمى در شما تأثير مى گذارد و) ميانتان اختلاف خواهد افتاد. (1) 242

از ابوذر غفارى نقل شده است كه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله فرمود:

بر عاقل واجب است كه براى خود ساعت هايى را داشته باشد. ساعتى براى مناجات با پروردگار؛ ساعتى براى رسيدگى به كردار خود؛ ساعتى براى انديشه در آنچه خداوند نسبت به او انجام داده است و ساعتى براى خلوت خويش و بهره گرفتن از حلال. (2) 243

بنابراين، شأن انسان عاقل، برنامه ريزى و نظم است و سيره انبياى الهى نيز بر نظم استوار بوده است.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در ساعت معينى از شبانه روز به همسرانش سر مى زد. (3) 244 چون به خانه مى رفت، وقتش را سه قسمت مى كرد: بخشى براى پروردگار والا (و راز و نياز با او)؛ قسمتى براى خانواده اش و پاره اى براى خودش.

همچنين گاه آن ساعت را كه به خود اختصاص داده بود، بين خود و مردم تقسيم مى كرد. (4) 245

ص: 81

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در آرايش نظامى و نظم دادن به صف هاى سربازان اسلام چنان دقيق بود كه هرگاه شانه سربازى جلوتر بود، او را به عقب مى برد و پس از منظم ساختن صف ها، براى آنان خطبه مى خواند. (1) 246 در جنگ موته، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله لشكرى سه هزار نفرى فراهم ساخت و براى اين لشكر، سه فرمانده برگزيد كه در صورت شهادت هر كدام، ديگرى فرماندهى را برعهده گيرد: جعفر بن ابى طالب؛ زيدبن حارثه؛ عبدالللَّه بن رواحه.

همچنين دستور داد در صورت به شهادت رسيدن نفر سوم، لشكريان، خود، يك نفر را به فرماندهى برگزينند. (2) 247 همچنين نقل است كه ايشان گروهى ده نفرى را كه طلحه نيز در ميان آنان بود، براى جهاد به منطقه اى فرستاد و به آنان فرمود: اسم رمز شما «يا عشرة» (/ اى ده نفر) باشد. اسم رمز رسول خدا صلى الله عليه و آله در يكى از جنگ ها «يا كُلُّ خير» و در جنگى ديگر «امِتْ امِت» (/ بمير، بمير) بوده است. همچنين كسى از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيد كه آن حضرت مى فرمايد: «هرگاه دشمن به منطقه شما وارد شد، اسم رمزتان «طم لاينصرون» باشد». (3) 248 پس از جنگ بدر، پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله دستور داد شهيدان مسلمان را در قبر گذارند و فرمود: قبرها را در يك رديف قرار دهيد و دقت كنيد كه ظاهر قبرها خوب و زيبا باشد. يكى از مسلمانان گفت: اى رسول خدا! اگر ظاهر قبرها خوب و زيبا نباشد، تصور مى كنيد كه شهيدان را ناراحت كند؟ پيامبر در پاسخ فرمود: آنها را ناراحت نمى كند، بلكه زندگان را ناراحت و اندوهگين مى كند؛ زيرا مشاهده يك قبر زشت و ناهمگون يكى از مناظر غم انگيز است. (4) 249

ص: 82

نظم و ترتيب و مانور نظامى سپاه اسلام براى فتح مكه به فرماندهى رسول گرامى اسلام نيز نشان دهنده اهميت دادن رسول اعظم صلى الله عليه و آله به نظم و انضباط نظامى است.

هنگام فتح مكه، عباس در مورد ابوسفيان پيشنهادى به پيامبر اسلام داد.

وى گفت: ابوسفيان فرد نيرنگ بازى است. اينك همه اميدهاى او به نااميدى تبديل شده است، ولى در مورد اينكه بين مسلمانان اختلاف ايجاد شود و در نتيجه شكست بخورند، اميدوار است. از اين رو، بجاست كه او در اين زمينه نيز نااميد گردد. پيامبر به عباس فرمود: اين مأموريت با توست كه ابوسفيان را به كنار بيابان در تنگناى محل عبور لشكر بياورى تا صلابت لشكر اسلام و اتحاد و استوارى و به هم پيوستگى آنها را بنگرد و ديگر اميدى براى او در مورد اختلاف افكندن بين مسلمانان نماند.

عباس مأموريت خود را به خوبى انجام داد. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله لشكر ده هزار نفرى اسلام را به چند گردان تقسيم كرد. آن گاه سپاه اسلام، گُردان به گرُدان در برابر چشم ابوسفيان حركت كردند.

ابوسفيان كه سخت تحت تأثير لشكر اسلام قرار گرفته بود و گردان هاى رزمى سپاه اسلام را تماشا مى كرد، وقتى كه يك گردان از سپاه اسلام نزديك او رسيد، مضطربانه گفت: اين محمد است كه پيشاپيش مى آيد؟ عباس گفت: نه، اين خالدبن وليد است. گردان ديگر نزديك آمد، ابوسفيان گفت: اين (اشاره به فرمانده) محمد صلى الله عليه و آله است؟ عباس گفت: نه، او زبير است. گردان ها يكى پس از ديگرى با كمال صلابت و شكوه، رژه مى رفتند. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله نيز در ميان گُردان انصار بود و سعد بن عباده در آخر اين گردان، پرچم اسلام را حمل مى كرد. وقتى اين گردان به ابوسفيان رسيد، سعد با خشم فرياد زد: امروز روز

ص: 83

انتقام است. امروز روز اسير گرفتن زنان و كودكان است. اى گروه اوس و خزرج! امروز روزى است كه بايد شما خون پاك عزيزان جنگ احُد را از اين كافران بخواهيد و انتقام بگيريد.

وقتى ابوسفيان اين سخن را شنيد، عباس را رها ساخت و با شتاب زدگى خاصى در ميان ازدحام جمعيت به سوى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله رفت و عاجزانه ركاب اسب آن حضرت را بوسيد و سخن سعد را به آن حضرت بازگو كرد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: سخن سعد درست نيست. آن گاه به على عليه السلام فرمود: نزد سعد بن عباده برو و پرچم را از او بگير و با همراهان با كمال رفاقت و مدارا، وارد مكه شويد.

ابوسفيان كمى آرام گرفت، ولى با شتاب زدگى و هيجان ناشى از ترس به سوى مكه رفت. قريش به استقبال او شتافتند، ولى او را ژوليده و غبار آلوده ديدند و پرسيدند: چه خبر است؟ در پاسخ گفت: سپاه بزرگ اسلام به سوى مكه مى آيد، ولى هركس داخل خانه من شود، در امان است. (چون رسول اللَّه صلى الله عليه و آله اين گونه فرموده بود).

همسرش، هند وقتى اين سخن را شنيد، ناراحت شد و كافران را از ورود به خانه خود بازداشت و گفت: اين پير ناپاك (ابوسفيان) را بكشيد كه ديگر چنين سخنى نگويد. ابوسفيان به هند گفت: واى بر تو، من گردان هاى نيرومند و پرصلابتشان را ديدم و يكّه سواران چابكى را مشاهده كردم كه از فرزندان دليرمردان بزرگ هستند و سيماى شاهان كنده و جوانان حِمْيَرْ را در آنها ديدم.

واى بر تو، خاموش باش، كه حق فرا رسيد و بلا و گرفتارى نزديك شد. (1) 250

ص: 84

ص: 85

اگر سواره بود و يك پياده مى خواست با او بيايد، مى گفت: برادر! يكى از كارها را بايد انتخاب بكنى: يا تو جلو برو تا من از پشت سرت بيايم يا من مى روم و تو بعد بيا. يا اگر هم ممكن بود كه دو نفرى سوار بشوند، مى فرمود: بيا دو نفرى با همديگر سوار مى شويم. در مجلس كه مى نشست، مى گفت: به شكل حلقه بنشينيم كه مجلس ما بالا و پايين نداشته باشد. حضرت تا زنده بود، از اين اصل تجاوز نكرد و اين شيوه را براى رهبر جامعه، ضرورى و لازم مى دانست.

على عليه السلام نيز در زمان خلافت خويش، اين اصل را رعايت مى كرد؛ چون اسلام هرگز به رهبر اجازه نمى دهد كه براى خودش، جلال و جبروت قائل شود. جلال و جبروت، در معنويت، قناعت و روح فرد است، نه در جسم و تشكيلات ظاهرى اش. (1) 254 منطق عملى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله چنين بود: ساده و بى پيرايه، مردمى، به دور از تجمل و رفت وآمدهاى تشريفاتى. سيره نويسان درباره اش نوشته اند: «كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله خَفِيفَ الْمَؤُونة؛ پيامبر (در زندگى) كم خرج بود». (2) 255

امام على عليه السلام مى فرمايد:

و كافى است روش پيامبر را سرمشق خويش قرار دهى. همچنين او سرمشق توست در بى ارزش بودن دنيا و رسوايى ها و بدى هايش؛ چه اينكه دنيا از او گرفته شده، ولى براى ديگران مهيا گرديد. (3) 256

ايشان در بيانى ديگر مى فرمايد:

در زندگى رسول خدا صلى الله عليه و آله امورى است كه تو را به عيب هاى دنيا آگاه مى سازد، چه اينكه او و نزديكانش در آن گرسنه بودند و با اينكه مقام بزرگى در پيشگاه خداوند داشت، زينت هاى دنيا را از او دريغ داشت.

بنابراين، هركس با عقل خويش بايد بنگرد كه آيا خداوند با اين كار، پيامبرش را گرامى داشته يا به او اهانت كرده است؟ اگر كسى بگويد او را

ص: 86

تحقير كرده است كه- به خدا سوگند- اين دروغ محض است و اگر گويد او را گرامى داشته است، بايد بداند خداوند، ديگران را (كه زينت هاى دنيا را به آنها داده) گرامى نداشته است؛ چه اينكه دنيا را براى آنها گسترده و از نزديك ترين افراد به او دريغ داشته است.

بنابراين، (كسى كه بخواهد خوشبختى واقعى پيدا كند) بايد به اين فرستاده خداوند اقتدا كند، گام در جاى گام هايش بگذارد و از هر درى كه او داخل شده است، وارد شود و اگر چنين نكند، از هلاكت ايمن نشود. (1) 257

ابن ابى الحديد نيز در شرح قول امام على عليه السلام درباره پيامبر اسلام كه فرمود: «لَمْ يَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ» مى نويسد: «رسول خدا صلى الله عليه و آله از دنيا رفت، بدون اينكه سنگى را بر سنگى نهاده باشد». (2) 258 عمربن خطاب مى گويد: با اجازه قبلى به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيدم و آن حضرت را در حجره (ام ابراهيم) ملاقات كردم. ديدم بر فرشى بسيار ساده آرميده كه قسمتى از بدنش روى خاك زمين و قسمتى ديگر روى فرش است. زير سرش هم متكايى از ليف خرما قرار دارد. بر او سلام كردم و در محضرش نشستم. عرض كردم: اى پيامبر خدا! تو برگزيده خداوند در ميان همه مخلوقات هستى. در حالى كه قيصر و كسرى (شاهان روم و ايران) بر فرش هاى طلا بافت و ديبا و ابريشم مى آرمند، ولى تو كه مقامت از آنها بالاتر است، چنينى؟ پيامبر در پاسخ فرمود:

آنها در عيش و نوش و بهره مندى از لذت ها و شادى ها در همين دنيا شتاب كردند، در حالى كه دنيا محل گذر و ناپايدار است و بهره هاى آن نابود مى شود، ولى زندگى خوش ما براى آخرت، تأخير افتاده است و من سراى جاويد آخرت را برگزيده ام. (3) 259

ص: 87

ص: 88

اصل سرمايه داشت. كم كم وضع مالى او رو به افزايش گذاشت، به گونه اى كه بر در مسجد دكانى گرفت و اموال و كالاى خود را درآنجا جمع مى كرد و مى فروخت. رفته رفته اشتغال تجارى اش چنان زياد شد كه وقتى بلال اذان مى گفت و حضرت براى نماز بيرون مى آمد، سعد را مى ديد كه هنوز خود را آماده نماز نكرده و وضو نگرفته است، در حالى كه پيش از اين جريان، زودتر از اذان، مهياى نماز بود.

روزى پيامبر فرمود: سعد! دنيا تو را مشغول كرده و از نماز بازداشته است.

عرض كرد: چه كنم، اموال خود را بگذارم تا ضايع شود؟ به اين شخص جنسى فروخته ام، مى خواهم قيمتش را دريافت كنم و از آن ديگرى كالايى خريده ام، بايستى جنس را تحويل بگيرم و قيمتش را بپردازم.

حضرت از مشاهده اشتغال سعد به مال دنيا و ثروت اندوزى و بازماندنش از عبادت، دوباره افسرده گشت، حتى بيشتر از مقدارى كه هنگام تنگ دستى اش متأثر بود. روزى جبرئيل نازل شد و عرض كرد: خداوند مى فرمايد از افسردگى تو اطلاع يافتيم. اينك كدام حال را براى سعد مى پسندى، وضع پيشين را يا گرفتارى و اشتغال كنونى اش را به دنيا و افزايش ثروت؟ پيامبر فرمود: همان تنگ دستى سابقش را بهتر مى دانم؛ زيرا دنياگرايى او، آخرتش را بر باد داده است.

جبرئيل گفت: آرى، علاقه به دنيا و ثروت، انسان را از ياد آخرت غافل مى كند. اگر بازگشت وضع گذشته او را مى خواهى، دو درهمى را كه به او داده اى، پس بگير. آن جناب از خانه بيرون آمد. پيش سعد رفت و فرمود: دو درهمى را كه به تو داده ام، بر نمى گردانى؟ عرض كرد: چنانچه دويست درهم خواسته باشيد، مى دهم. فرمود: نه همان دو درهمى كه گرفتى، پس بده. سعد پول را تقديم كرد.

چيزى نگذشت كه دنيا از او گريزان شد و سعد دوباره به حال اولش بازگشت. (1) 260

ص: 89

ص: 90

شستند و حنوط كردند و كفن پوشاندند، در تابوت نهادند. آنگاه رسول خدا صلى الله عليه و آله پاى برهنه و بدون ردا، در پى تابوت به راه افتاد و گاه سوى راست تابوت و گاه سوى چپ تابوت را مى گرفت تا به قبرستان رسيدند. پس از كندن قبر، رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل قبر شد و لحد را چيد و آن را با گِل محكم كرد و پيوسته مى فرمود: سنگ بدهيد، گل بدهيد! و به وسيله آن، ميان خشت ها را محكم مى كرد. چون از محكم ساختن لحد فارغ شد و بر آن خاك ريخت و قبر آماده شد، فرمود:

وَ انّي لأَعْلَمُ أنَّهُ سَيُبْلى وَ يَصِلُ إلَيْهِ الْبَلاءُ وَلكِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ عَبْداً إذا عَمِلَ عَمَلًا أحْكَمَهُ. (1) 263

به درستى كه من مى دانم اين قبر به زودى فرسوده مى شود و بلا به سوى آن سرازير مى شود، ولى خدا دوست مى دارد وقتى بنده اى، كارى را انجام مى دهد، آن را محكم و استوار كند.

در حديثى ديگر از امام صادق عليه السلام آمده است كه چون ابراهيم، فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله از دنيا رفت، پيامبر پس از دفن او دريافت كه در قبر وى شكافى هست. با دست خود آن را پر كرد و محكم ساخت. آن گاه فرمود: «إذا عَمِلَ أَحَدُكُمْ عَمْلًا فَلْيُتْقِنْ؛ وقتى يكى از شما كارى انجام مى دهد، پس آن را محكم و استوار سازد». (2) 264

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

بهترين مردمان كسى است كه (هنگام انجام دادن كارى) همه كوشش خود را به كار گيرد. (3) 265

ص: 91

مردى نزد ايشان آمد و پندى خواست. ايشان در يكى از اندرزهايش به او فرمود: «با دوستت با سيمايى گشاده روبه رو شو.» (1) 267 همچنين مى فرمود:

«گشاده رويى، كينه را مى برد». (2) 268 يكى از نمودهاى حسن خلق، آميختن سخن با لبخند است. هم جاذبه مى آفريند و هم سخن را دل نشين تر مى سازد. سخن گفتن پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله به تبسمى مليح و دل نشين آميخته بود: «كان رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله اذا حَدَّثَ بِحَديثٍ تَبَسَّمَ فى حَديثهِ». (3) 269

گاهى هم با ديگران، با گفتار خوش، مزاح و شوخى مى كرد، با اين هدف و قصد كه آنان را مسرور و خرسند سازد. (4) 270 اين گشاده رويى سبب شده بود كه اصحاب از برخورد تند رسول اللَّه صلى الله عليه و آله خود را ايمن دانند.

ابن عبدالبر در استيعاب مى نويسد: «نعيمان بن عمرو انصارى از قدماى صحابه و از جمله انصار و اهل بدر و مردى خوش مجلس و مزّاح بود. گفته اند مرد عربى از باديه نشينان خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمد و شتر خود را پشت مسجد خوابانيد و به مسجد وارد شد. بعضى از اصحاب به نعيمان گفتند كه اگر اين شتر را بكشى، گوشت آن را تقسيم مى كنيم. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نيز قيمتش را به اعرابى خواهد داد و اين كار، او را خشنود خواهد كرد. نعيمان شتر را كشت. در اين ميانه، اعرابى بيرون آمد و شتر خود را كشته ديد. پس فرياد كشيد و پيامبر را به دادخواهى خواست. نعيمان فرار كرد. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آن فرياد را كه شنيد، از مسجد خارج شد. ناقه اعرابى را كشته ديد. پرسيد اين

ص: 92

كار از چه كسى سر زده است؟ گفتند: از نعيمان. آن جناب يك نفر را فرستاد تا او را بياورد. فرستاده رفت. پس از جست وجو فهميد در خانه ضباعه دختر زبيربن عبدالمطلب همسر مقداد بن اسود پنهان شده است. خانه وى نزديك مسجد بود.

نعيمان خود را در حفره اى پنهان كرده و با مقدارى علف سبز جلو حفره را پوشانيده بود. فرستاده رسول اللَّه صلى الله عليه و آله او را نيافت. نزد پيامبر بازگشت و عرض كرد: يا رسول اللَّه! من او را نديدم. حضرت با دسته اى از اصحاب به خانه ضباعه آمدند و آن مرد، مخفى گاه نعيمان را نشان داد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور داد علف ها را برداشتند و نعيمان را بيرون آوردند كه ديدند پيشانى و رخسارش از علف هاى تازه رنگين شده است. حضرت رسول فرمود: نعيمان! اين چه كارى بود كه انجام دادى؟ گفت: يا رسول اللَّه! همان كسانى كه شما را به محل من راهنمايى كرده اند، مرا به اين كار وادار كردند! پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله تبسم كنان، رنگ علف را با دست مبارك خويش از پيشانى و رخسار او زدود، بهاى شتررا نيز به صاحبش داد و او را راضى كرد». (1) 271 همچنين آورده اند كه دسته اى از بچه ها دامن پيامبر را در راه گرفته بودند و مى گفتند ما را بر شانه خود سوار كن. همان گونه كه براى حسن و حسين، خود را شتر مى كنى! آن جناب به بلال فرمود: به خانه برو و هرچه پيدا كردى بياور تا خود را از اين بچه ها بخرم! بلال هشت دانه گردو آورد. حضرت گردوها را تقسيم كرد و خود را از آنها خريد. سپس فرمود:

رَحِمَ اللَّهُ اخِى يُوسُفَ بَاعُوهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ وَ بَاعُوني بِثَمانٍ جَوزاتٍ. (2) 272

خدا، برادرم، يوسف صديق را مورد رحمت خويش قرار دهد. او را به پول بى ارزش فروختند و مرا نيز به هشت دانه گردو معامله كردند.

ص: 93

او براى پروردگارش غضب مى كرد، ولى به خاطر خودش خشمگين نمى شد. هميشه خوش رو، نيك خو و فروتن بود. تندى و خشونت نداشت.

صدايش را بلند نمى كرد، ناسزا نمى گفت و عيب جويى نمى كرد. (1) 273 خداوند متعال هم در مورد اخلاق پيامبر فرموده است:

به سبب رحمت الهى، با مردم نرم شدى و اگر سنگ دل بودى، مردم از اطراف تو پراكنده مى شدند. پس آنان را عفو كن و براى آنان آمرزش بخواه. (آل عمران: 159)

ايشان مى فرمود:

در ترازوى عمل كسى در روز قيامت، چيزى بهتر از خوش خُلقى گذاشته نمى شود. (2) 274 اى فرزندان عبدالمطلب! شما با ثروت خود نمى توانيد همه مردم را راضى كنيد. پس با آنان با چهره اى گشاده و خوش خلقى روبه رو مى شويد. (3) 275 نزديك ترين هم نشين من در رستاخيز، خوش اخلاق ترين شماست. (4) 276

ص: 94

انس بن مالك مى گويد: «روزى عربى باديه نشين سراغ پيامبرآمد و به شدت رداى آن بزرگوار را كشيد به گونه اى كه ردا، بر گردن رسول خدا صلى الله عليه و آله خط انداخت و اثر گذاشت. آن گاه به آن پيامبر رئوف خطاب كرد و پرسيد: يا محمد! از آن اموال خدا كه در اختيار توست، دستور بده كه به من بدهند! حضرت لبخندى زد و دستور داد كه چيزى به او بدهند». (1) 277 حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

پيامبر خدا در برابر جفا و تندى غريبان در حرف زدن و سؤال كردن و خواستشان، آن قدر صبر و تحمّل از خود نشان مى داد كه اصحاب تصميم مى گرفتند آن غريبان را جلب و بازخواست كنند و نگذارند رسول خدا صلى الله عليه و آله مورد آزار قرار گيرد. (2) 278

در خبرى وارد شده است كه روزى مردى اعرابى حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمد و از حضرت چيزى طلب كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله به او عطا كرد و فرمود: آيا به تو احسان كردم؟ آن مرد گفت: نه، هرگز به من احسان و نيكى نكردى.

اصحاب از ناسپاسى اين مرد خشمگين شدند و قصد آزار او را داشتند، ولى پيامبر آنان را از تعرّض به وى باز داشت.

آن گاه حضرت به خانه رفت و مقدار بيشترى به او عطا كرد و فرمود: آيا اكنون به تو احسان كردم؟ آن مرد گفت: بلى، خداوند به تو پاداشى خير دهد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: بر اثر سخنى كه نزد اصحاب من گفتى، ممكن است نسبت به تو بدبينى پيدا كرده باشند. اگر دوست دارى نزد آنان حاضر شو و رضايت خود را اعلان كن تا آن فكر از سرشان بيرون رود. آن مرد به حضور اصحاب آمد و پيامبر فرمود: اين مرد از ما راضى شده است؛ آيا چنين است؟

ص: 95

او گفت: بلى، خدا به تو و خانواده ات جزاى خير دهد. آن گاه پيامبر فرمود: مثَل من و اين مرد مانند كسى است كه ناقه اش فرارى شده است و هر چه مردم آن را تعقيب مى كنند، او بيشتر فرار مى كند، ولى صاحبش مى گويد رهايش كنيد؛ من خودم مى دانم چگونه او را رام كنم. مى آيد و دستى بر سر و روى او مى كشد و خاك و غبار از تن و چهره اش پاك مى كند و افسار او را به دست مى گيرد. من اگر در روز گذشته شما را آزاد مى گذاشتم، آن مرد را بر اثر بدزبانى اش به قتل مى رسانديد و او در آن حال به دوزخ مى رفت. (1) 279

ص: 96

اگر مى گفتند به سفر رفته است، براى او دعا مى كرد و اگر حاضر بود، به ديدن او مى رفت و چنانچه مريض بود، از وى عيادت مى كرد. (1) 280 2. هنگامى كه در جنگ احد، دندان پيامبر را شكستند و چهره مبارك آن حضرت، مجروح و خون آلود شد، بر اصحاب بسيار سخت و گران آمد.

پس درخواست كردند كه به كافران و دشمنان نفرين كند. حضرت در پاسخ فرمود: «من براى لعن و نفرين مبعوث نشده ام، بلكه پيامبر رحمت هستم و براى آنها دعا مى كنم كه خدايا قوم مرا هدايت كن؛ زيرا آنها نادان هستند». (2) 281 3. روش آن حضرت در جنگ و برخورد با دشمن و سفارش كردن فرماندهان و سپاهيان به خوش رفتارى، نشان دهنده روح بلند و پُرمهر آن سفير الهى بوده است. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگاه مى خواست لشكرى را به جنگ اعزام كند، آنان را به حضور مى طلبيد و مى فرمود: به نام خداى متعال حركت كنيد و به او استقامت جوييد و براى اللَّه جهاد كنيد. از غنايم دزدى نكنيد و كافران را مُثله نكنيد. پيرمردان و اطفال و زنان را نكشيد. رهبانان را كه در غارها و بيغوله ها جاى دارند، به قتل نرسانيد و درختان را از بيخ نزنيد، مگر ناچار باشيد. نخلستان را نسوزانيد و به آب غرق نكنيد. هرگز آب مشركان را با زهر آلوده نسازيد. حيله و خيانت نكنيد. هر كدام از مسلمانان اگر به مردى از مشركان پناه داد، او در پناه است تا كلام خدا را بشنود و اسلام را

ص: 97

بر او عرضه كنيد. اگر پذيرفت، او هم برادر دينى شماست و اگر قبول نكرد، او را به مأمن خويش برسانيد. (1) 282

ص: 98

ايمانى ندارد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمود: «الِاسْلامُ عُرْيانٌ فَلِباسُهُ الْحَياء؛ اسلام، برهنه است و لباس آن حياست». (1) 285

پيوند حيا با ايمان چنان است كه در زبان پيشوايان حق، قرين يكديگر تعبير شده اند كه با رفتن يكى از آن دو، ديگرى نيز مى رود. حيا، از بهترين ويژگى هاى انسانى و نهايت كرم به شمار مى رود و عاقل ترين انسان ها باحياترين آنهاست و كثرت حيا نشانه ايمان انسان است. انسانى كه حيا ندارد، خيرى ندارد؛ چون همه حيا، خير و نيكى است. آن گاه كه حيا نباشد، هر كارى مجاز مى شود. از پيامبر نقل شده است كه اگر حيا نمى كنى، پس هر كارى براى تو مجاز است و آنچه خواستى، انجام مى دهى؛ (2) 286 زيرا انسان آزاد از خدا و اباحى مذهب، هيچ قيد و بندى بر خود نمى بيند، مگر آنچه حافظ منافع و تعلق هاى نفسانى اوست. آن را كه حيا نيست، دارويى براى دردش نيست؛ چون بى حيايى، درد بى درمان است.

حيا نسبت به خدا، زمينه هاى بسيارى از گناهان را از بين مى برد و انسان را از زشت كارى باز مى دارد و آدمى را از عذاب و آتش نگه مى دارد. از سوى ديگر، حيا و عفت چنان با يكديگر پيوند دارند كه گويا دوروى يك سكّه اند.

به بيان اميرمؤمنان على عليه السلام، حيا و عفت دوشادوش يكديگرند. (3) 287 رابطه حيا و عفت دوسويه و تنگاتنگ است و ثمره حيا، عفت است. پس حيا عامل پاك دامنى است. (4) 288

ص: 99

ص: 100

بريده؛ نيكى كردن به كسى كه در حق تو بدى روا داشته و بخشيدن به كسى كه تو را محروم كرده است.

پذيرش مسئوليت هاى بزرگ، ظرفيت روحى والا مى خواهد. ازآنجا كه رسول الله صلى الله عليه و آله، رهبرى جامعه دينى را برعهده داشت، بايد از ظرفيت و بلندنظرى والايى برخوردار مى بود تا بتواند از عهده اين مسئوليت سنگين برآيد. در اين راه، برخوردارى از سعه صدر بسيار ضرورى است. به همين دليل، خداى سبحان كه مسئوليت تدبير جامعه را به رسول الله صلى الله عليه و آله واگذاشته بود، از ظرفيت بالا و شرح صدر وى سخن مى گويد؛ شرح صدر و ظرفيت بالايى كه توان تحمل معارف وحى را داشته باشد: «الَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ؛ آيا به تو شرح صدر عطا نكرديم.» (انشراح: 1) رسول الله صلى الله عليه و آله چون از شرح صدر و ظرفيت كامل بهره مند بود، توانست در مديريت جامعه، موضع گيرى هاى متناسب داشته باشد. سيره ايشان در همه ابعاد آموزنده است. وى بر اساس رهنمودهاى خداوند سبحان، عفو و گذشت را در رأس كار خود قرار داد؛ چون خداوند فرموده بود: «خَذِ الْعَفْوَ وَ اْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ؛ عفو و گذشت را پيشه كن و به كارهاى پسنديده ترغيب كن.» (اعراف: 199) يا اينكه فرمود:

«فَاعْفُ عَنْهُمَ وَ اصْفَحْ انَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ از لغزش هاى آنان درگذر و گشاده رو و با ظرفيت باش؛ كه خدا، انسان هاى باگذشت و نيكوكار را دوست دارد». (مائده: 13)

ايشان در مقابل حقوق فردى خود، كسانى را كه حقش را تضييع كرده يا ايشان را آزار داده بودند، عتاب و تنبيه نكرد. گفته اند كه هيچ گاه از كسى به خاطر حق شخصى انتقام نگرفت. او خطاكاران را همواره عفو مى كرد. (1) 292 خوب است به ياد آوريم كه ابوسفيان از آغاز آشكار شدن دعوت پيامبر خدا به اسلام، با رسول الله صلى الله عليه و آله ستيزه كرد و جنگ هاى خونينى چون احد و

ص: 101

احزاب را در كنار ديگر توطئه هاى روزانه اش به راه انداخت. بى گمان، بيست سال توطئه و ترفند و جنگ عليه مسلمانان، كار كمى نيست. با اين حال، وقتى مكه در سال هشتم هجرى فتح شد و شوكت بت پرستان درهم شكست، مسلمانان همه منتظر انتقام گرفتن از سران كفر و الحاد و به ويژه ابوسفيان بودند. از همين رو، شعار «الْيَوْمُ يَوْمُ الْمَلْحَمَهَ» (1) 293 (امروز روز جنگ و انتقام است) سرمى دادند.

در اين ميان، برخلاف باور تمام آنان، رسول الله صلى الله عليه و آله فرمان عفو عمومى را صادر كرد و شعار «الْيَوْمُ يَوْمُ الرَّحْمَه» (امروز روز رحمت است) را جاى گزين شعار پيشين ساخت و فرمود: «اذْهَبُوا فَانْتُمُ الطُّلَقاءُ؛ برويد همه آزاد هستيد». (2) 294

رسول الله صلى الله عليه و آله در شرايطى اين عفو را صادر كرد كه از جانب ابوسفيان ديگر خطرى اسلام را تهديد نمى كرد واين عفو و گذشت مايه تأليف قلوب و جذب عده بسيارى به سوى توحيد و ارزش هاى الهى مى گرديد. هوشمندى پيامبر مى طلبيد كه در اين شرايط بخشاينده باشد: «انَّ الْعَفْوَ لايَزِيدُ الْعَبْدَ الّا عِزّاً؛ عفو همواره بر عزت انسان مى افزايد». (3) 295

رسول خدا صلى الله عليه و آله، وحشى، قاتل حمزه سيدالشهدا را پس از مدتى از فتح مكه بخشيد و به او فرمود خويشتن را از من پنهان كن كه تو را نبينم. (4) 296 همچنين ايشان شش هزار نفر از اسيران جنگ طائف را يك باره عفو كرد. اين گذشت هاى بهنگام، همواره موجب تأليف قلوب و جذب انسان هاى پاك به اسلام و پيامبر مى شد و اين رويه مى تواند الگوى مناسبى براى مديران سياسى و اجتماعى ما باشد.

ص: 102

همسر يكى از اشراف يهود به نام زينب، دختر حارث، به تحريك يهوديان تصميم گرفت با زهر، پيامبر را به قتل برساند. او مى دانست كه پيامبر به خوردن دست گوسفند علاقه مند است. پس دست گوسفندى را تهيه كرد و پخت و به زهر آغشت و به عنوان هديه به حضور پيامبر آورد. پيامبر رد احسان نكرد و هديه را پذيرفت. تا لقمه اول از آن غذا را به دهان گذاشت، احساس مسموميت كرد و آن را از دهان بيرون ريخت. آنگاه دستور داد آن زن را احضار كردند. پس از گفت وگويى، پيامبر باكمال بزرگوارى، آن زن را بخشيد. (1) 297 پس از فتح خيبر، جمعى از يهوديان كه تسليم شده بودند، غذايى مسموم براى پيامبر فرستادند. پيامبر از سوء قصد و توطئه آنها آگاه شد، ولى آنان را به حال خودشان رها كرد. (2) 298 بار ديگر، زنى از يهود دست به چنين كارى زد و خواست زهر در كامش كند كه او را نيز عفو كرد. (3) 299 عبدالله بن ابى، سردسته منافقان كه با اداى كلمه شهادت مصونيت يافته بود، با هجرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله به مدينه، بساط رياست او برچيده شد.

دشمنى حضرت را در دل مى پرورانيد؛ چون وى با يهوديان مخالف نيز سر و سرّى داشت و از كارشكنى و كينه توزى و شايعه سازى برضد رسول اكرم صلى الله عليه و آله دست برنمى داشت. او در غزوه بنى المصطلق مى گفت: «چنانچه به مدينه برگشتيم، اين طفيلى هاى زبون را (مقصودش مهاجران بود) از خانه بيرون مى رانيم». ياران رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه دل پرخونى از او داشتند، بارها اجازه

ص: 103

خواستند تا او را به سزايش برسانند. آن حضرت نه تنها اجازه نمى داد، بلكه با كمال مدارا با او رفتار مى كرد و در حال بيمارى به عيادتش رفت و بر سر جنازه اش حاضر شد و بر او نماز گزارد. (1) 300 در بازگشت از غزوه تبوك نيز جمعى از منافقان توطئه كردند تا هنگام عبور از گردنه، مركب پيامبر را رم دهند تا در پرتگاه سقوط كند. با اينكه همگى صورت خود را پوشانده بودند، پيامبر آنها را شناخت و با وجود اصرار فراوان يارانش، اسم آنها را فاش نساخت و از مجازاتشان صرف نظر كرد. (2) 301

ص: 104

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در فتح مكه، شمارى از سركردگان فساد مانند:

عبداللَّه بن سعد، عبداللَّه بن حنظل، فرتنا، قرينه، حويرث بن نقيذ، عكرمه و وحشى (قاتل حمزه) را به مرگ محكوم كرد، در حالى كه عفو عمومى هم صادر كرده بود. در جنگ بنى قريظه نيز ششصد يا هفتصد نفر از اسيران بنى قريظه را در ميدان شهر گردن زد. (1) 303 اين همان پيامبرى است كه شش هزار اسير هوازن را يك باره آزاد كرده بود.

در زمانى كه در شدت گرماى تابستان حجاز و نيز تنگناهاى اقتصادى، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، امت اسلامى را براى مقابله با روميان تبوك آماده مى كرد، عده اى منافق كارشكن، با توطئه افكنى و شايعه سازى براى تضعيف روحيه مردم، مى خواستند آنان را به بهانه گرمى هوا از رفتن به جبهه باز دارند:

وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كانُوا يَفْقَهُونَ. (توبه: 81)

مى گفتند در گرماى تابستان به سوى جبهه حركت نكنيد! بگو آتش دوزخ سوزان تر است، اگر آنها مى فهميدند.

برخى منافقان نيز در خانه سويلم يهودى، انجمن تشكيل دادند و راه هاى دل سرد كردن مسلمانان از شركت در جبهه و مقابله و توطئه برضد مسلمانان را بررسى مى كردند. وقتى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله از توطئه آنان باخبر شد، طلحه بن عبيداللَّه را به همراه عده اى به سوى آنها فرستاد و دستور داد خانه گروهى آنان را آتش بزنند. (2) 304 همچنين هنگامى كه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در تدارك جنگ تبوك بود، عده اى از منافقان براى كارشكنى و ايجاد تفرقه ميان مسلمانان، در محله اى از مدينه،

ص: 105

مسجدى بنا كردند. چند نفر به نمايندگى از آنان به حضور حضرت آمدند و از ايشان خواستند براى افتتاح مسجد در مراسم آنها شركت كند. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله عذر مى آورد كه اكنون عازم جنگ هستم. پس از رفتن لشكر اسلام به سوى تبوك، در ميانه راه، خداى سبحان، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله را از نيت شوم منافقان آگاه ساخت كه آنان قصد ساختن مركز عبادى و پايگاه دينى را ندارند، بلكه مى خواهند از دين عليه دين بهره گيرند و از عنوان مسجد سوءاستفاده كنند:

وَ الَّذينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَ كُفْرًا وَ تَفْريقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ إِرْصادًا لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنى وَ اللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ. (توبه: 107)

آنان كه مسجد انتخاب مى كنند، مسجد ضرار و كفر و جايگاه تفرقه ميان مسلمانان و محل جنگ با خدا و رسول، از پيش سوگند ياد مى كنند كه ما در ساختن مسجد حُسن نيت داريم، ولى خداى سبحان گواهى مى دهد كه آنها دروغ مى گويند.

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله هنگامى كه از نيت پليد منافقان آگاه شد، عده اى از اصحاب را انتخاب كرد و دستور داد مسجد را ويران كنند و بسوزانند.

در نامه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به هرقل، امپراتور روم آمده است: «اسْلِمْ تَسْلِم.» (1) 305 از اين نمونه ها به خوبى روشن مى شود كه اگر اسلام، دين رحمت است، هيچ گاه در برابر فساد سهل انگار نيست تا مبادا معاندان و منافقان بر كيان مسلمانان مسلط شوند و هويت اسلامى آنان را تهديد كنند.

پس از جنگ احد، پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله براى ترساندن كافران، فرمان بسيج عمومى داد. مسلمانان براى سركوبى كافران حركت كردند تا به حمراء الاسد-

ص: 106

كه حدود دو فرسخ و نيمى مدينه قرار داشت- رسيدند. دشمن كه از حمله دوباره مسلمانان آگاهى يافته بود، به سوى مكه گريخت.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله همراه مسلمانان روز دوشنبه و سه شنبه و چهارشنبه درآنجا ماند. سپس به مدينه بازگشت. آن گاه در راه به دو نفر فرارى دست يافت. اولى معاوية بن مغيره بود كه در جنگ احد، بينى حضرت حمزه را بريده بود و ديگرى، ابوعزّه حمجى بود.

ابوعزّه حمجى كسى بود كه در جنگ بدر، به اسارت مسلمانان در آمد و از فقر و عيالمندى خود به پيامبر شكايت كرد. حضرت او را آزاد كرد، به شرطى كه ديگر بار، به جنگ مسلمانان نيايد. او نقض عهد كرد و در جنگ احد در صف دشمن، به نبرد با مسلمانان پرداخت و كافران را بر ضد مسلمانان تحريك كرد. حضرت، فرمان قتل اين دو نفر را صادر كرد.

ابوعزّه پيش از اعدام، به پيامبر عرض كرد: بر من منّت بگذار و مرا آزاد كن كه پيامبر فرمود: «لا يُلْدَغُ الْمُؤمِنُ مِنْ حُجرٍ مَرَّتَيْنِ؛ مؤمن از يك سوراخ، دوبار گزيده نمى شود». (1) 306

ص: 107

وَ لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجًا مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا. (طه: 131)

چشمان خويش را به آنچه متاع دنيا به شمار مى آيد و ما برخى را از آن بهره داده ايم، خيره مكن كه اينها شكوفه اى بيش نيستند.

علاقه مندى به دنيا منشأ هر خطر و گناهى است. انسان زاهد كسى است كه وقتى متاع دنيا را از دست داد، متأسف نشود و هنگامى كه متاع دنيا را به دست آورد، فرحناك نگردد:

لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ. (حديد: 23)

تا بر آنچه از دست شما رفته است، اندوهگين نشويد و به آنچه به شما داده است، شادمانى نكنيد.

انسان زاهد را مى توان به راحتى از رفتار و كردارش در زندگى شناخت. آنان كه به متاع دنيا توجه ندارند و از خداى خود رزق حلال مى طلبند، با كسانى كه براى به دست آوردن كالاى دنيا شب و روز نمى شناسند، متفاوتند. درباره رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آمده است كه ايشان زندگى بى آلايشى داشت. در مورد مسكنشان آمده است:

تَوَفَّى رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله ما وَضَعَ لَبِنَةٌ عَلَى لَبِنَةٍ. (1) 307

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در حالى درگذشت كه خشتى را بر روى خشتى ننهاده بود.

در مورد غذاى ايشان آمده است:

ما اكَلَ خُبْزُ بُرٍّ قَطُّ وَ لا شَبَعَ مَنْ خُبزِ شَعيرٍ قَطُّ. (2) 308

هيچ گاه نان گندم نخورد و هيچ گاه از خوردن نان جو، خود را سير نساخت.

مردان الهى كه از زندگى در عالم خاك، مقصدى عالى را مى جويند، هرگز خود را به آرايه هاى دنيايى وابسته نمى كنند. حضرت على عليه السلام در وصف پيامبر گرامى اسلام مى فرمايد:

ص: 108

از دنيا به قدر حاجت بسنده كرد و چشم ها را به آن خيره نساخت. از نظر پهلو، لاغرترين و از نظر شكم، گرسنه ترين آنها بود. همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله بر روى زمين غذا مى خورد و همانند بندگان مى نشست و كفش خود را به دست خويش پينه مى زد و لباسش را وصله مى كرد و بر الاغ لخت سوار مى شد و ديگرى را هم رديف خود سوار مى كرد. چون ديد پرده اى در خانه اش تصوير دارد، به يكى از زنان خود فرمود: اين پرده را از من پنهان كن؛ زيرا هر وقت به آن نگاه مى كنم، به ياد دنيا و زخارف آن مى افتم. (1) 309

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

مقدارى حلوا خدمت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله آوردند، ولى آن حضرت ميل نفرمود. عرض شد: آيا خوردن آن حرام است؟ فرمود: خير، ولى دوست ندارم خود را به اين گونه غذاها عادت بدهم. سپس فرمود: نعمت هاى پاكيزه خود را در زندگى دنيايتان (خودخواهانه) صرف كرديد. (2) 310

در روايتى وارد شده است:

مازالَ طَعامُهِ الشَّعِيرَ حَتَّى قَبَضَهُ اللَّهَ الَيْهِ. (3) 311

تا هنگام رحلت، نان سفره وى، نان جو بود.

در مورد زيرانداز پيامبر نيز روايت شده است: «وَ كانَ فِراشُ رَسُولَ اللَّه صلى الله عليه و آله عَبائَهُ؛ عبا، فرش حضرت بود.» زهد واقعى را در روى گردانى وى از دنيا به خوبى مى ديدند:

ص: 109

قَدْ حَقَرَ الدُّنْيا وَ صَغَّرَها ...، وَاعْرَضَ عن الدُّنْيا بِقَلْبِهِ وَ اماتَ ذِكْرَها عَنْ نَفْسِهِ. (1) 312

دنيا را كوچك و حقير شمرد و با تمام وجود از آن روى گرداند و ياد و نام دنيا را از صفحه وجود خويش محو كرد.

اين ويژگى ارزشمند رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در شرايطى تبلور يافته است كه تمام امكانات عمومى در اختيار ايشان بود.

بايد دانست زهد به معناى سستى و گوشه گيرى و فرار از مسئوليت ها نيست. انسان زاهد آن نيست كه گوشه گيرى كند و به عبادت صرف روى آورد. اين مفهوم انحرافى از زهد است. زهد، بى علاقه بودن به متاع دنيا و وابسته نبودن به مال و مقام دنيوى است و اين معنا با تلاش و سازندگى هم ساز است. انسان مى تواند پرتلاش باشد و در عين حال، زاهد هم باشد. تلاش و سازندگى دستور الهى است:

هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اْلأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا في مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ. (ملك: 15)

او آن خدايى است كه زمين را رام شما قرار داده است، ولى براى به دست آوردن روزى حلال بايد بر دوش هاى آن سوار شويد تا روزى حلال به كف آيد.

رسول گرامى اسلام با اينكه زاهدترين انسان ها بود، پرتلاش هم بود.

قرآن مجيد به خوبى، تلاش ايشان را بازتاب مى دهد: «إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحًا طَويلًا؛ تو در روز آمد و شد فراوان دارى». (مزمل: 7)

تلاش روزانه، آرامش را از حضرت گرفته بود، به گونه اى كه زمانى براى استراحت نداشت: «وَ لَيْسَتْ لَهُ راحَةٌ.» (2) 313 با بررسى زندگى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله،

ص: 110

درمى يابيم كه حضرت به جز عبادت و پرداختن به كارهاى شخصى، به مديريت و رهبرى و انجام دادن كارهاى ادارى و رسيدگى به وضعيت مردم مشغول بود.

حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: فرشته اى نزد من آمد و گفت: اى محمد، پروردگارت سلام مى رساند و مى فرمايد اگر بخواهى بيابان مكه را براى تو پر از طلا سازم! پيامبر سر به آسمان برداشت و گفت: پروردگارا مى خواهم يك روز سير باشم و شكر و سپاس تو گويم و روز ديگر گرسنه باشم و از تو روزى بخواهم. (1) 314

اميرمؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:

ما همراه پيامبر (پيش از نبرد خندق) مشغول حفر خندق بوديم. فاطمه عليها السلام با پاره نانى نزد پيامبر آمد و آن را به او داد. پيامبر پرسيد: اين پاره نان چيست؟ فاطمه عليها السلام گفت: يك قرص نان براى حسن و حسين تهيه كردم و اين تكه از آن را براى شما آوردم! پيامبر فرمود: از سه روز پيش تاكنون اين اولين غذايى است كه پدرت به دهان مى گذارد. (2) 315

ابن عباس مى گويد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله بر بوريايى خفته بود و بر دو پهلوى او اثر گذاشته بود.

عمر بن خطاب بر او وارد شد و گفت: اى پيامبر خدا! چرا براى خود بستر و زيراندازى فراهم نمى كنيد؟ پيامبر فرمود: مرا با دنيا چه كار! مَثَل من و دنيا، همانند سوارى است كه در روزى گرم به راهى برود. آن گاه ساعتى

ص: 111

در سايه درختى پناه بگيرد. پس آن درخت و سايبان را واگذارد و برود!

ابن عباس در ادامه مى گويد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى از دنيا رفت، زره او بابت سى من جو كه براى نان عائله اش به وام گرفته بود، نزد مردى يهودى گرو بود. (1) 316

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

مردى از انصار يك من خرما به رسول خدا صلى الله عليه و آله هديه كرد. پيامبر به خدمت كارى كه خرما را آورده بود، فرمود: برو داخل خانه و ببين ظرفى يا طبقى مى يابى برايم بياورى؟ وقتى خدمت كار برگشت، عرض كرد:

ظرف يا طبقى نيافتم! پيامبر با عباى خود گوشه اى را روفت و فرمود:

خرما را اينجا روى زمين بريز. آن گاه فرمود: سوگند به آن كه جانم به دست اوست، اگر دنيا پيش خدا به قدر بال پشه اى ارزش داشت، به هيچ كافر و منافقى چيزى از دنيا نمى داد. (2) 317

روزى پيامبر از خانه بيرون آمد، در حالى كه اندوهگين بود. فرشته اى از جانب خدا به سوى او آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! تمام كليدهاى خزينه ها و ثروت هاى دنيا نزد ماست. خداوند مى فرمايد: اين كليدها هم مال تو باشد. به وسيله اينها درهاى خزينه ها و ثروت ها را باز كن و آنچه خواستى بردار، بى آنكه كم شود. پيامبر فرمود:

دنيا خانه كسى است كه جز آن، خانه ديگرى ندارد و براى آن جمع و انباشته مى كند، كسى كه عقل ندارد.

فرشته گفت: سوگند به خدايى كه تو را به حق به پيامبرى برانگيخت، همين سخن را از فرشته اى در آسمان چهارم- وقتى كه كليدها را به او دادم- شنيدم. (3) 318

ص: 112

زهد و پارسايى پيامبر از همه پيامبران كه همگى زاهد بودند، بيشتر بود.

ديوار خانه پيامبر از تنه درخت خرما بود. (1) 319 عايشه نقل مى كند كه چهل شب بر ما گذشت و در خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله، آتش و چراغى برافروخته نشد. از او پرسيدند: پس خوراك شما در اين مدت چه بود؟ عايشه گفت: خرما و آب. (2) 320 على عليه السلام فرمود:

به پيامبر بزرگوار خويش تأسى كن و از روش ستوده وى درس بياموز.

پيامبرى كه زر و زيور جهان را ترك كرد، حتى از پرده اى كه روى آن تصويرهايى نقش شده بود، خوشش نمى آمد. به غذاى ساده و كم قناعت كرد و بسيار گرسنگى كشيد. (3) 321

ابن عباس مى گويد:

پيامبر در روز فتح مكه در حالى كه گرسنه بود، وارد خانه ام هانى، خواهر على عليه السلام شد. پيامبر به ام هانى فرمود: غذايى نزد تو يافت مى شود كه بخوريم؟ ام هانى گفت: جز يك تكه نان خشك ندارم و خجالت مى كشم كه به شما تقديم كنم. پيامبر فرمود: آن را بياور. ام هانى آن را آورد و پيامبر آن را خرد كرد و در آب و نمك ريخت. پس فرمود: آيا خورشى نزد تو هست؟ ام هانى گفت: كمى سركه دارم. پيامبر فرمود: آن را بياور. آن گاه پيامبر سركه را روى نان ريخت و از آن ميل كرد. بعد هم

ص: 113

شكر خدا را به جا آورد و فرمود: سركه خوب خورشى است. (1) 322

ص: 114

خدايا! مرا يك لحظه و يك چشم برهم زدن، به حال خويش وامگذار.

خداى بزرگ هم از خشيت اين بنده خوبش پرده برمى دارد كه مى فرمود:

انِّى اخافُ انْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ. (انعام: 15)

من ترس دارم كه اگر گناه كنم، دچار عذاب روز بزرگ شوم.

ص: 115

ما عابَ رَسُولُ اللَّه صلى الله عليه و آله مَضْجَعاً انْ فَرَشُوا لَهُ اضْطَجَعَ وَ انْ لَمْ يُفْرَشْ لَهُ اضْطَجَعَ عَلَى الْارْضِ. (1) 331

هيچ گاه به بسترى كه براى او در نظر مى گرفتند تا بنشيند يا بخوابد، خرده نمى گرفت. اگر چيزى پهن مى كردند، بر روى آن مى خوابيد و اگر پهن نمى كردند، روى زمين مى خوابيد.

از فروتنى ايشان همين بس كه در سلام كردن، كسى نمى توانست از ايشان پيشى بگيرد. درباره نهايت فروتنى ايشان آمده است:

با بردگان بر روى زمين غذا خوردن؛ سوار شدن بر چهار پا كه تنها پلاسى بر پشت آن قرار داشت؛ دوشيدن گوسفند با دست مبارك؛ پوشيدن لباس پشمى زبر و سلام كردن بر كودكان، روش ايشان بود. (2) 332

همين روش زندگى بود كه قلب هاى جهانيان از هر سو مجذوب ايشان گرديد و به راستى كه اسوه حسنه اى براى جهانيان بود.

از تشريفات و رفتار خودپسندانه پادشاهان بيزار بود. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «كانَ تَكْرَهُ انْ يَتَشَبَّهَ بِالْمُلُوكِ؛ هيچ دوست نداشت به پادشاهان شبيه شود». (3) 333 عبداللَّه بن مسعود مى گويد:

مردى خدمت پيامبر آمد و از هيبت پيامبر بر خود لرزيد. پيامبر به او فرمود: آرام باش، من پادشاه نيستم. من فرزند زنى هستم كه غذايى ساده و خشن مى خورد. (4) 334

ص: 116

همچنين رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود است:

هر كس دوست داشته باشد كه ديگران جلوى او برپا بايستند، جايگاه خود را در آتش دوزخ در نظر بگيرد. (1) 335

ص: 117

در نتيجه همين صبر و بردبارى بود كه توانست انسان ها را متحول سازد و آنان را از تاريكى جاهليت رهايى بخشد. نقل شده است كه روزى شخصى يهودى در ميانه راهى جلو پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله را گرفت و مدّعى شد كه از پيامبر طلبكار است. وى اظهار كرد كه هم اكنون و در همين كوچه بايد طلب مرا بدهى! پيامبر فرمود: شما از من طلبى نداريد. بعد هم اجازه بدهيد بروم خانه و پول بياورم. يهودى گفت: يك قدم نمى گذارم عقب بروى! پيامبر بردبارى نشان داد، ولى مرد عبا و رداى پيامبر را گرفت و شروع به كشيدن كرد، به گونه اى كه گردن آن حضرت قرمز شد. ازآنجا كه پيامبر قرار بود براى اداى فريضه نماز به مسجد برود و دير كرده بود، مردم نگران شدند و به دنبال ايشان آمدند و ديدند مردى يهودى آن حضرت را گرفته است و توهين مى كند.

خواستند او را بزنند. پيامبر فرمود: هيچ كارى با او نداشته باشيد. من خودم مى دانم كه با اين رفيقم چگونه معامله كنم. پس با ملايمت و حوصله با او صحبت كرد و آن قدر صبر نشان داد كه مرد يهودى همان جا شهادتين گفت و مسلمان شد. مرد گفت: چنين صبر و تحملى را انسان عادى نمى تواند داشته باشد و به يقين، تو از جانب خدا مبعوث شده اى و پيامبرى. اين صبر، صبر انبياست. (1) 338 آن حضرت نشانه هاى صابر را چنين برمى شمارد:

عَلامَةُ الصّابِرِ في ثَلاثٍ: أَوَّلُها أنْ لا يَكْسِلَ وَ الثّانِيَةُ أنْ لا يَضْجَرَ وَ الثالِثَةُ أنْ لا يَشْكُو مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ. لِانّهُ اذا كَسَلَ فَقَدْ ضَيِّعَ الْحَقَّ وَ اذَا ضَجِرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ وَ اذَا شَكَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَصى. (2) 339

نشانه هاى انسان صابر سه چيز است: اول آنكه تنبلى و سستى نمى كند.

دوم آنكه دل تنگى نمى كند و سوم آنكه از پروردگارش شكوه نمى كند؛ زيرا اگر سستى و تنبلى كند، حق را ضايع مى سازد و اگر دل تنگى كند، شكر او را ادا نكند و چنانچه شكوه كند، به يقين، در برابر پروردگارش عصيان كرده است.

ص: 118

در آيات الهى، نصرت و پيروزى از پى آمدهاى صبر عنوان شده است. (1) 340 حضرت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله نيز در كلامى متين به اين امر اشاره مى كند: «انّ النّصرَ مع الصّبر؛ به درستى كه پيروزى با صبر است». (2) 341

در نبرد احُد، پس از آنكه سواران دشمن به سركردگى خالد بن وليد از پشت سر به مسلمانان حمله كردند، نظام سپاه مسلمانان به هم ريخت.

مسلمانان سرآسيمه از ميدان نبرد گريختند و به كوه پناه بردند و فقط على بن ابى طالب عليه السلام در كنار پيامبر باقى ماند. كار بسيار سخت شد و سپاه ابوسفيان از هرسو به جانبى كه پيامبر ايستاده بود، حمله ور شدند. تمام تلاش دشمن بر آن بود كه پيامبر را از ميان بردارند. در اين گيرودار، سنگى به پيشانى پيامبر خورد و ضربتى بر دهان مبارك. خون بر چهره مطهر او جارى شد و دندان او شكست. ايشان در همه اين امور تحمل فرمود و به كسى نفرين نكرد و مى گفت: «خدايا! از اين گروه درگذر كه نادانند». (3) 342

هنگام تقسيم غنايم حنين، شخصى با كمال تندى گفت: اين چگونه تقسيمى است؟ خدا چنين تقسيمى را نخواسته است! بعضى از مسلمانان، با تندى جلو او را گرفتند و به او گفتند: اى دشمن خدا، آيا اين گونه با رسول خدا صلى الله عليه و آله سخن مى گويى؟ پس آن مسلمان به حضور پيامبر آمد و جريان را به عرض آن حضرت رساند. پيامبر فرمود: برادرم، موسى عليه السلام را قومش بيشتر از اين آزار دادند و او تحمل كرد. (4) 343

ص: 119

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله در گفتارى ديگر فرمود:

هنگامى كه روز قيامت مى شود، منادى ندا مى كند، به گونه اى كه همه صداى او را مى شنوند و مى گويند: كجايند صاحبان فضل! گروهى از مردم برمى خيزند، فرشتگان از آنها استقبال مى كنند و مى گويند: فضيلت شما چه بود كه به عنوان «صاحب فضل» شما را صدا زده اند؟ آنها در پاسخ گويند: در دنيا وقتى كه از ناحيه ناآگاهان به ما آسيب مى رسيد، تحمل مى كرديم و اگر از ناحيه آنها به ما بدى مى شد، عفو مى كرديم. منادى از طرف خداوند اعلام مى كند: اين بندگانم راست مى گويند. آنها را آزاد بگذاريد تا بدون حساب وارد بهشت شوند. (1) 344

ص: 120

مَنْ فُتِحَ لَهُ بابٌ مِنَ الخَيرِ فَلْينْتَهِزْهُ فَإنَّهُ لا يَدرى مَتى يُغْلَقُ عَنْهُ. (1) 346

هر كس كه براى او در خير و نيكويى گشوده شد، آن را غنيمت شمارد؛ چون او نمى داند كى آن را بر او مى بندد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله بيشتر مردم را در استفاده درست از اوقات، غافل مى داند و آنان را به قدرشناسى از اوقات گران بها و بهره بردارى از آن در شرايط گوناگون فرامى خواند:

اى مردم! حقا كه راه هاى روشنى داريد. پس به سوى راه هاى روشن خويش روى آوريد و حقا كه حد و حدودى داريد. پس سوى حد و حدود خويش روى نهيد. بدانيد كه مؤمن بين دو حَذَر در عمل است؛ بين اجَلى كه گذشته است و نمى داند كه خداوند در آن چه مى كند و بين اجلى كه باقى مانده است و نمى داند خداوند در آن چه حكم مى كند. پس بايد بنده مؤمن از نفس خود براى دنياى خويش و از دنياى خود براى آخرت خويش و در جوانى اش از پيرى و در زندگانى اش از مرگ بهره گيرد. (2) 347

به راستى كه زندگى كوتاه است و فرصت ها زودگذر و تنها سرمايه گران بهاى آدمى براى دست يابى به كمال وخودسازى، وقت است. اگر آن را قدر نداند و در راه خدمت به هم نوعان و رضايت خداوند به كار نگيرد، جز حسرت و پشيمانى چيزى براى او به همراه ندارد. حضرت رسول مى فرمايد:

اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ شَبابَكَ قَبْلَ هِرَمِكَ وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ و فَراغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ وَحَياتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ و غِناكَ قَبْلَ فَقْرِكَ. (3) 348

پنج چيز را پيش از پنج چيز غنيمت شمر: جوانى را پيش از پيرى؛ سلامتى را پيش از بيمارى؛ فراغت را پيش از مشغول شدن به كار؛ زندگى را پيش از مرگ و دارايى را پيش از فقر و ندارى.

رسول گرامى اسلام، اوقات خود را به سه بخش تقسيم كرده بود: بخشى براى خدا كه در اين بخش به عبادت و نماز و نيايش و تهجد مى پرداخت. بخشى براى

ص: 121

خانواده و گفت وگو و انس گرفتن با آنان و تأمين نيازهاى روحى و عاطفى آنان و بخش ديگر را براى خود و مردم گذاشته بود. چون در اوقات حضور آن حضرت در خانه نيز مراجعه كنندگان با ايشان كار داشتند، پيامبراكرم صلى الله عليه و آله بخشى از وقت درون خانه را براى رسيدگى به امور مردم و برآوردن نيازهاى آنان اختصاص داده بود. (1) 349

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود:

كُن عَلى عُمْرِكَ أَشَحَّ مِنكَ عَلى دِرْهَمِكَ وَ دينارِكَ. (2) 350

بر عمر خود، بخيل تر از درهم و دينارت باش.

ص: 122

اطْلُبُوا الْحَوائِجُ بِعِزَّةِ النَّفْسِ. (1) 352

خواسته هاى خود را با حفظ عزت نفس بخواهيد.

شأن مؤمن چنين مى طلبد و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز در برخورد با مردم چنين رفتار مى كرد كه جلوه بى نيازى از ديگران در آنها شكوفا شود.

در اين زمينه، راز امام صادق عليه السلام روايت شده است كه مردى از اصحاب پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله دچار تنگ دستى و سختى شد. همسرش گفت: كاش خدمت پيامبر مى رسيدى و از او چيزى مى خواستى. مرد خدمت پيامبر آمد و چون حضرت، او را ديد، فرمود: هركس از ما سؤال كند، به او عطا كنيم و هركس بى نيازى جويد، خداوند بى نيازش كند. مرد با خود گفت: منظور پيامبر جز من نيست. پس به سوى همسرش بازگشت و او را از اين ماجرا آگاه كرد. زن گفت:

رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز بشر است و از حال تو آگاه نيست. او را آگاه ساز. مرد دوباره نزد پيامبر آمد و چون حضرت، او را ديد، همان جمله را فرمود و اين كار سه بار تكرار شد. در نتيجه، مرد رفت و كلنگى عاريه گرفت و راهى صحرا شد. قدرى هيزم بريد و آورد و به نيم چارك آرد فروخت و آن را به خانه برد و خوردند. فرداى آن روز همين كار را كرد و هيزم بيشترى آورد و فروخت. او پيوسته كار مى كرد و مى اندوخت تا كلنگى خريد. باز هم اندوخت تا دو شتر و غلامى خريد و توانگر شد و حال او نيكو گشت. روزى خدمت پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آمد و گزارش داد كه چگونه براى سؤال آمده بود و از پيامبر چه شنيد. حضرت فرمود: من كه گفتم: «هر كس از ما سؤال كند، به او عطا كنيم و هر كس بى نيازى جويد، خداوند بى نيازش كند». (2) 353 آنجا كه پاى عزت و كرامت در ميان است، بايد روحيه عزت مدارى را پاس داشت و به تكاپو پرداخت. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

ص: 123

اسْتَغْنُوا عَنِ النَّاسِ وَلَوْ بِشَوْصِ السِّواكِ. (1) 354

از مردم بى نياز باشيد، هر چند با تركِ خواستن چوب مسواك.

پيامبر كرامت و عزت در همين باره براى پرهيز از سؤال كردن مى فرمايد:

لَوْ يَعْلَمُونَ ما فِي الْمَسْأَلَةِ ما هَشَى احَدٌ يَسْأَلُهُ شَيْئاً. (2) 355

اگر مردم مى دانستند در سؤال چه (زشتى ها و آبروريزى هايى) نهفته است، هرگز كسى از كسى چيزى درخواست نمى كرد.

پيامبران در كمال مناعت طبع و استغنا از مردم قرار داشتند و مى كوشيدند تا ديگران را به ساده زيستى همراه با عزت دعوت كنند. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله در سفارش به ابوذر غفارى رحمه الله مى فرمايد:

يا اباذرُ ايَّاكَ وَ السُّؤالَ فَانَّهُ ذُلٌّ حاضِرٌ وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَ فِيهِ حِسابٌ طَوِيلٌ يَوْمَ الْقِيامَةِ. (3) 356

اى ابوذر! از سؤال كردن (اظهار نياز و ندارى) بپرهيز؛ چون اين كار، ذلت نقد است و فقرى است كه خود به استقبال آن رفته اى و اين كار در روز قيامت، حساب طولانى خواهد داشت.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

اين سخن پيامبر را بپذيريد كه فرمود: هر كس درِ سؤال بر خود بگشايد، خداوند درِ نياز بر او باز كند. (4) 357

ص: 124

ص: 125

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا. (تحريم: 8)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به درگاه خدا توبه اى راستين كنيد.

خاتم الانبيا نيز همگان را به چنين توبه اى فرا مى خواند و مى فرمايد:

بابُ التَّوْبَةِ مَفتُوحٌ لِمَن أرادَها فَتُوبُوا الَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً. (1) 361

هر كه بخواهد توبه كند، درِ توبه به روى او باز است. بنابراين، پيش خداوند همانند توبه نصوح، توبه كنيد.

معاذ بن جبل از رسول اللَّه صلى الله عليه و آله از چيستى توبه نصوح پرسيد. حضرت فرمود:

انْ يَتُوبَ التَّائِبُ ثُمَّ لايَرْجِعُ فى ذَنْبٍ كَما لا يَعُودُ اللَّبَنُ إلَى الضَّرعِ. (2) 362

توبه كننده آنچنان به خدا روى آورد كه ديگر به گناه بازنگردد، بدان سان كه شير دوشيده هرگز به پستان بازنمى گردد.

جوانى خوش سيما با صورتى گريان و حالتى پريشان نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد. حضرت از حال او جويا شد و فرمود: جوان! چرا گريه مى كنى؟ جوان گفت: چرا نگريم در حالى كه گناهان زيادى انجام داده ام و هر آينه، خداوند به سبب بعضى از آنها مرا دوزخى خواهد كرد و بى شك مرا نخواهد بخشيد.

پيامبر فرمود: آيا به خدا شرك ورزيدى؟ جوان گفت: خير! پناه بر خدا اگر براى او شريك قرار داده باشم! پيامبر پرسيد: آيا كسى را كشته اى؟ جوان گفت:

هرگز! پيامبر فرمود: خداوند گناهان تو را خواهد بخشيد. در مقابل، جوان گناهان خود را بسيار سنگين مى شمرد و نگران بود. پيامبر با نگاهى تند به او خطاب كرد و فرمود: جوان! واى بر تو! آيا گناهان تو بزرگ است يا خداوند؟ جوان گفت: هيچ چيز از پروردگارم بزرگ تر نيست و خداوند از هر چيز بزرگى بزرگ تر است. پيامبر فرمود: آيا جز خداوند عظيم، كسى گناهان بزرگ را مى بخشايد؟ جوان گفت: خير، اى رسول خدا! پيامبر فرمود: جوان! آيا يك گناه از گناهان خود را بازگو مى كنى؟

ص: 126

آن گاه جوان پس از اشاره به پيشه قبركنى خود، از يك گناه جنسى كه بدان آلوده شده بود، ياد كرد. زشتى گناه، پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله را به خشم آورد و آن حضرت براى بيدارى دل خفته و گسست هميشگى جوان از گناه بر او نهيب زد و فرمود: از من دور شو! چقدر دوزخ به تو نزديك است! مى ترسم از آنكه با آتش تو بسوزم.

جوان خطاكار پريشان شد و به سرعت از نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رفت. پس از برداشتن توشه اندك، در دل يكى از كوه هاى اطراف مدينه پناه گرفت و دستان خود را به گردن خود بست و براى طلب آمرزش به عبادت پرداخت. او اين گونه با خداى خود نجوا مى كرد: الها! اين بنده خطاكار و گريان تو است كه دست بسته در پيشگاه تو زانو زده است. خدايا! تو مرا به خوبى مى شناسى! معبودا! پشيمانم! نزد نبى تو آمدم، ولى او مرا از خود راند و بر ترسم افزود. به نام و جايگاه و عظمتت سوگند مى دهم كه نااميدم مكن! آقاى من! مرا از رحمت خود محروم نساز!

جوان چهل شبانه روز با خداى خود نجوا كرد و از پروردگار بخشش خواست. در روز چهلم، دست هاى خود را به آسمان بلند كرد و گفت: خدايا! با درخواستم چه كردى؟ اگر دعايم را برآورده اى و از گناهانم درگذشته اى، به نبى خود وحى فرست و اگر درخواستم را اجابت نكرده اى و مرا نبخشيده اى و مجازاتى برايم در نظر گرفته اى، پس آتشى برايم بفرست و آتشم زن يا مرا با گرفتارى دنيا هلاك ساز و از رسوايى روز رستاخيز نجاتم ده!

در همان روز، اين آيات فرح بخش بر رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل شد:

وَ الَّذينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ. ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ. أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلينَ. (آل عمران: 135 و 136)

ص: 127

و آنان كه چون كار زشتى كنند و يا برخود ستم روا دارند، خدا را به ياد مى آورند و براى گناهانشان آمرزش مى خواهند و چه كسى جز خدا گناهان را مى آمرزد؟ و بر آنچه مرتكب شده اند، با آنكه مى دانند (كه گناه است) پافشارى نمى كنند. آنان، پاداششان آمرزشى از جانب پروردگارشان و بوستان هايى است كه از زير (درختان) آن جويبارها روان است. جاودانه در آن بمانند و پاداش اهل عمل چه نيكوست.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از نزول آيات از خانه خود خارج شد و در حالى كه با تبسم، آن آيات را زمزمه مى كرد، رو به يارانش فرمود: چه كسى مرا به محل آن جوان توبه كار راهنمايى مى كند؟ معاذ بن جبل چون از محل اقامت جوان آگاهى داشت، قدم پيش نهاد و همراه پيامبر روانه شد. همگى به سوى آن كوه رفتند و آن جوان را يافتند. در حالى كه دستانش را به گردن بسته و در ميان دو صخره ايستاده بود. صورتش از شدت تابش آفتاب سياه گشته و به دليل فزونى گريه، مژه هايش افتاده بود. در همين حال ديدند چنين دعا مى كرد: خدايا! به نيكويى خلقم كردى و سيماى مرا زيبا آفريدى، ولى اى كاش مى دانستم كه با من چه خواهى كرد؟ آيا مرا در آتش خواهى سوزاند يا در جوار خود، منزل خواهى داد. خدايا! بسيار به من احسان كردى و مرا غرق نعمت خود ساختى ... اى كاش مى دانستم كه سرانجامم چگونه است؟ آيا مرا به بهشت مى برى يا به دوزخ مى كشانى؟ خدايا! گناهانم از آسمان و زمين و كرسى گسترده و عرش عظيم تو بزرگ تر است؟ آيا مرا مى بخشايى يا در قيامت رسوايم مى سازى؟

جوان در حالى كه اين سخنان را تكرار مى كرد، مى گريست و خاك بر سر و روى خود مى ريخت. در آن هنگام، پيامبر رحمت به او نزديك شد و دستان او را از گردنش گشود و خاك ها را از صورتش پاك كرد و چنين گفت: بشارت! همانا كه رها شده خدا از دوزخ هستى!

ص: 128

رسول خدا صلى الله عليه و آله پس از مژده دادن به جوان، رو به ياران خود كرد و با معرفى اين جوان به عنوان بهترين الگوى پشيمانى از گناه فرمود: مانند او گناهان خود را جبران كنيد. آن گاه آياتى را كه نازل شده بود، خواند و جوان را به بهشت مژده داد. (1) 363

ص: 129

درخت تكيه كرد و ردايش برداشته شد و پشت او خراشيده گشت. از آن درخت نيز او را گذراندند و همچنان از او درخواست مى كردند. پيامبر فرمود: اى مردم، رداى مرا به من برگردانيد. به خدا سوگند! اگر نزد من به تعداد درختان سرزمين تهامه، شتر باشد، همه را ميان شما تقسيم مى كنم و مرا ترسو و بخيل نخواهيد يافت. آن گاه در ذى قعده از جعرانه بيرون رفت. پس از آن، مردم آن درخت را همواره سرسبز و شاداب مى ديدند چنان كه گويى بر آن آب زده اند. (1) 366

على عليه السلام فرمود:

پيامبر خدا، بخشنده ترين و خوش معاشرت ترين مردم بود. هر كسى كه با او هم نشينى مى كرد و به اخلاق نيك او آشنا مى شد، به او علاقه مند مى گشت. (2) 367

ص: 130

هجرت به مدينه نيز كه فرمان جهاد بر ايشان نازل شد، در نبردهاى بسيارى كه روى مى داد، شركت مى كرد. اميرمؤمنان على عليه السلام در همين زمينه مى فرمايد:

ما مسلمانان در جنگ ها آن گاه كه جنگ شعله مى كشيد و كار سخت مى شد، به رسول خدا صلى الله عليه و آله پناه مى جستيم و هيچ كس از او به دشمن نزديك تر نبود. (1) 368

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

از وقتى آيه: «فَقاتِلْ في سَبيلِ اللَّهِ لا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ؛ در راه خدا جنگ و جهاد كن و جز خود را به آن تكليف مكن.» (نساء: 84) بر پيامبر نازل شد، به هر جنگ و جهادى، خود اقدام مى كرد و فرماندهى آن را برعهده مى گرفت و ديگرى را به اين كار مأمور نمى ساخت. از وقتى اين آيه بر پيامبر نازل شد، شجاع ترين فرد كسى بود كه به پيامبر مى پيوست و به او پناه مى جست (؛ زيرا پيامبر از همه بى باك تر و به دشمن و خطر، نزديك تر بود). (2) 369

گفته اند ياران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از آن وجود گرامى پاسدارى مى كردند.

روزى اين آيه نازل شد:

يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ. (مائده: 67)

اى پيامبر، آنچه از سوى پروردگارت در مورد جانشينى و ولايت اميرمؤمنان على عليه السلام بر تو نازل شده است، ابلاغ كن و گرنه رسالت الهى را ابلاغ نكرده اى و خدا، تو را از خطر مردم حفظ مى كند.

ص: 131

وقتى اين آيه بر پيامبر نازل شد، آن حضرت، پاسدارى اصحاب را از خود نپذيرفت؛ زيرا خداى متعال فرموده بود: «تو را از مردم حفظ مى كنم». (1) 370 در جنگ حنين، مالك بن عوف، فرمانده سپاه دشمن بود كه افراد قبيله هوازن را براى جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله تحريك كرده بود. البته وى سرانجام شكست خورد و اموال و خاندان او به عنوان غنيمت به دست مسلمانان افتاد. پس خود را به پيامبر رسانيد و تسليم شد. پيامبر براى به دست آوردن دل او، اموال و خانواده اش را به او برگردانيد و علاوه بر آنها صد شتر نيز به او بخشيد. مالك مسلمان شد و در اسلام خويش استوار ماند و خدمات شايانى كرد. مالك در ستايش پيامبر اشعارى دارد كه ترجمه پاره اى از آنها چنين است:

من ميان مردم، كسى به پايه و عظمت محمد نديده و نشنيده ام. هنگام جود و بخشش، عطايش بسيار بود و هر وقت مصلحت مى ديد، از آينده خبر مى داد. در ميدان كارزار كه جنگ جويان با شدت هر چه تمام تر مشغول جنگ و شمشير زدن بودند، پيامبر مانند شير با توان و نيروى فوق العاده اى آماده حمله بود. (2) 371

در نبرد، كسى شجاع به شمار مى آمد كه در كنار او باشد؛ زيرا در مصاف ها، پيامبر به دشمن نزديك بود. عثمان بن حصين مى گويد: «هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله با سپاه دشمن برخورد مى كرد، او نخستين كسى بود كه مى جنگيد.» (3) 372 در نبرد خندق، دليرى بى نظيرى از خود نشان داد؛ زيرا هنگامى كه قبيله هوازن با تيراندازى، مسلمانان را پراكندند، او يك تنه برابر دشمن

ص: 132

ايستاد. از استرش پياده شد و با اشعار حماسى، خود را حتى به كسانى كه او را نمى شناختند، معرفى كرد: «من پيامبرى بى دروغ هستم. من پسر عبدالمطلب هستم.» تاريخ نويسان نوشته اند كه در آن روز كسى ثابت قدم تر و نزديك تر از او به دشمن نبود. (1) 373

ص: 133

آن حضرت، نمونه وارستگى و خاكسارى بود. ايشان مى فرمود:

من بنده اى هستم كه بر زمين غذا مى خورم و لباس درشت مى پوشم و شتر را مى بندم و انگشتان خود را مى ليسم. چون بنده مملوكى مرا دعوت كند، اجابتش مى كنم. پس هر كه سنت و روش مرا ترك كند، از من نيست. (1) 377

آن حضرت در رفتار خود، با همه جلوه هاى تكبر برخورد مى كرد. وقتى با اصحاب خود راه مى رفت، آنان را پيش مى انداخت و خود در ميان آنان راه مى رفت.

در روايت است كه آدمى وقتى كسى در عقب او راه مى رود، از خدا دور مى شود. (2) 378 ابوسعيد خدرى روايت كرده است: آن حضرت، خود شتر را علف مى داد و آن را مى بست. خانه را مى روفت و گوسفند را مى دوشيد. نعلين خود را پينه مى كرد و جامه خود را وصله مى زد. با خدمت كار خويش غذا مى خورد و چون خادم از دستاس كردن خسته مى شد، او را يارى مى كرد. از بازار چيزى مى خريد و به دست يا به گوشه جامه خويش مى گرفت و به خانه مى آورد. با توانگر و فقير و خرد و بزرگ دست مى داد. به هر كسى از نمازگزاران كه مى رسيد- كوچك و بزرگ و سياه و سفيد و آزاد و بنده- ابتدا سلام مى كرد.

جامه خانه و بيرون او يكى بود. هر ژوليده و غبارآلوده كه او را دعوت مى كرد، از اجابت آن شرمگين نبود و آنچه را به آن دعوت مى كردند، حقير نمى شمرد؛ اگرچه به جز خرماى پوسيده چيزى نبود. صبح از براى شام چيزى نگاه نمى داشت و شام از براى صبح چيزى ذخيره نمى گذاشت. كم خرج، خوش خلق و نرم خو و كريم الطبع و نيكومعاشرت و گشاده رو بود. متبسم

ص: 134

بود، بى خنده و اندوهناك بود، بى ترش رويى. در امر دين محكم و استوار بود، بى درشتى. فروتن بود، بى خوارى. بخشنده بود، بى اسراف. به همه خويشان، مهربان و با همه مسلمانان و اهل ذمه نزديك بود. دل او رقيق و نازك بود.

پيوسته سر به پيش افكنده بود. پرخور نبود و هيچ گاه دست طمع به چيزى دراز نمى كرد. (1) 379 از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است:

لا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ كِبْرٍ. (2) 380

هر كس به قدر يك دانه خردل در دلش كبر باشد، به بهشت نمى رود.

همچنين از ايشان رسيده است: «بپرهيزيد از هم نشينى با مردگان.» عرض شد: اى رسول خدا! مردگان كيانند؟ فرمود: «هر توانگرى كه ثروتش او را به سركشى وا دارد». (3) 381 از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است:

آيا شما را از بدترين بندگان خدا آگاه نسازم؟ درشت خوى متكبر. آيا شما را از بهترين بندگان خدا آگاه نسازم؟ ناتوان مستضعف. (4) 382

ص: 135

پيامبرش مى فرمايد: «هذا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَ ذِكْرُ مَنْ قَبْلي؛ اين ذكر آنان است كه با منند و ذكر آنان كه پيش از من بوده اند». (انبياء: 24) (1) 383

امام صادق عليه السلام نيز در روايتى فرمود:

خداى متعال چيزى به پيامبران عطا نكرده، مگر آنكه آن را به محمد صلى الله عليه و آله نيز عطا فرموده و به محمد صلى الله عليه و آله همه آنچه را به پيامبران داده، عطا فرموده است. (2) 384

از حضرت على عليه السلام در مورد علم پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله پرسيدند كه فرمود:

پيامبر داراى علم همه پيامبران است و علم آنچه در گذشته بوده و علم آنچه در آينده تا قيامت خواهد بود. (3) 385

حضرت امام باقر عليه السلام در روايتى ديگر مى فرمايد:

رسول خدا صلى الله عليه و آله وقتى به معراج برده شد، خداى متعال، علم گذشته و آينده را به او آموخت و بسيارى از اين علم، مجمل و غيرمشروح است و تفسير آن در شب قدر مى آيد. پيامبر اجمال و تفسير اين علم را دارا بود. (4) 386

همچنين ايشان در مورد آيه «وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ؛ و حقيقت آن را جز خدا نمى داند و راسخان در علم.» (آل عمران: 7) فرمود:

رسول خدا صلى الله عليه و آله برترين راسخان در علم است و خداى متعال همه آنچه از تنزيل و تأويل بر او نازل كرده، به او آموخته است. (5) 387

امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: «خداوند پيامبرى نفرستاده است، مگر آنكه محمد صلى الله عليه و آله، از او داناتر است». (6) 388

ص: 136

ابوحمزه ثمالى از حضرت امام زين العابدين عليه السلام پرسيد: آيا امامان نيز مى توانند مردگان را زنده كنند و كور و بيمار مبتلا به برص و پيسى را شفا بخشند و بر روى آب راه بروند؟ امام فرمود:

خداى متعال هر چه به هر پيامبرى عطا كرده، به محمد صلى الله عليه و آله نيز عطا فرموده و اضافه بر آن، به او چيزهايى عطا كرده است كه پيامبران نداشتند؛ يعنى امامان وارث پيامبر هستند و پيامبر به عطا و عنايت الهى بر هر معجزه اى كه پيامبران گذشته داشتند، مثل زنده كردن مردگان، توانا بود و امامان نيز به وراثت از او، اين مقام را دارا هستند. (1) 389

ص: 137

مراقبت از كردارها و رفتارها و محاسبه و دقت در آن، شرط بازدارندگى از گناه است. بزرگ ترين زيانِ گناه، نافرمانى خدايى است كه هيچ خطايى در محضر او زيبنده نيست. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله خطاب به ابوذر مى فرمايد:

يا ابَاذَرَ! لا تَنْظُرْ الى صِغَرِ الْخَطِيئَةِ وَلكِنْ انْظُرْ الَى مَنْ عَصَيتَ. (1) 391

اباذر! به كوچكى گناه نگاه مكن، بلكه به آن كسى بنگر كه او را نافرمانى كرده اى.

بنابراين، حساب رسى كردار، در بازدارندگى و پيش گيرى از گناه مؤثر است. رسول گرامى اسلام مى فرمايد:

حاسِبُوا انْفُسَكُم قَبْلَ ان تُحاسَبُوا وَزِنُوها قَبْلَ أنْ تُوزَنُوا و تَجَهَّزُوا لِلْعَرْصِ الأَكْبَرِ. (2) 392

پيش از آنكه به حساب شما برسند، خود، به حساب خويش برسيد و پيش از آنكه مورد سنجش قرار گيريد، خويشتن را بسنجيد و خود را براى بزرگ ترين امتحان آماده سازيد.

خويشتن دارى، براى انسان به ويژه در دوران جوانى اهميت بسيارى دارد. پيامبر اسلام مى فرمايد:

يَقُولُ اللَّهُ ايُّها الشّابُ التّارِكُ شَهْوَتَهُ فِى المُبتَذِل شَبابَه! انْتَ عِندى كَبَعْضِ مَلائِكَتى. (3) 393

اى جوانى كه شهوت هاى خود را در راه من ترك گفته اى، آن شهوت هايى كه جوانى را به ابتذال مى كشاند، بدان تو در پيشگاه من همانند بعضى از فرشتگانم هستى.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با زشت انگاشتن گناه، به تمثيل آن پرداخته و فرموده است:

عَجِبْتُ لِمَنْ يَحْتَمىِ مِنَ الطَّعامِ مَخافَةَ الدَّاءِ كَيْفَ لا يَحْتَمى مِنَ الذُّنُوبِ مَخافَةَ النّارِ. (4) 394

ص: 138

درشگفتم از كسى كه از بيم درد، از غذا پرهيز مى كند؛ چگونه از ترس آتش از گناهان پرهيز نمى كند؟

آورده اند كه مرد بيمارى از مقابل پيامبر و اصحابش گذشت. بعضى از ياران، آن مرد را ديوانه خطاب كردند. رسول گرامى اسلام با اشاره به بيمار بودن آن رهگذر فرمود: «ديوانه آن مرد و زنى است كه جوانى خويش را در غير فرمان بردارى خدا هدر داده باشد.» (1) 395 آن حضرت مى فرمايد:

هر كس كارى زشت يا چيزى كه به آن تمايل دارد، براى او پيش بيايد و از ترس خدا از آن دورى گزيند، خداوند، آتش را بر او حرام مى گرداند و او را از ترس بزرگ ايمن مى دارد و به وعده اى كه كتاب خدا به او داده است، عمل خواهد كرد، آنجا كه فرموده است: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ؛ كسى كه از مقام پروردگارش بترسد، دو بهشت دارد». (الرحمن: 46)

ص: 139

نهفته است. هر محب عاشقى با ذكر او آرامش مى يابد و شناخت و معرفت خدا، شرط نخست بندگى و طاعت است. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايد:

خداوند را چنان عبادت كن كه گويى او را مى بينى. اگر نمى توانى تصوّر كنى كه او را مى بينى، چنان به عبادت بپرداز كه او تو را مى بيند. بدان كه نخستين عبادت خداوند، شناخت اوست. خداوند «اول» است و پيش از همه چيز است و هيچ چيز پيش از او نيست. يگانه اى است كه دومى ندارد و پايدار و بى نهايت است. او آسمان ها و زمين و آنچه را در آن هست، آفريده ا ست. او همان خداوند لطيف و خبير است و بر همه چيز تواناست. (1) 396

حضرت محمد صلى الله عليه و آله در توصيه به انس با خداوند، از آرزوى داوود حكايت مى كند كه مى فرمود:

خداوندا! من از تو، دوستى تو را و دوستى كسى كه تو را دوست دارد و كارى كه مرا به دوستى تو مى رساند، مى خواهم. خداوندا! دوستى خودت را براى من از وجودم، خانواده ام و از (نعمت هايى چون) آب خنك محبوب تر قرار ده. (2) 397

پيامبر در هر نشست و برخاست، خدا را ياد مى كرد. (3) 398 به يقين، اگر باب دوستى گشوده شود، خداوند نيز به آدمى توجه خاص مى كند. در همين باره پيامبر اسلام مى فرمايد:

چون بنده اى، ديدار مرا دوست بدارد، ديدارش را دوست مى دارم. اگر در خلوت يادم كند، در خلوت يادش مى كنم و چون در ميان گروهى يادم كند، در ميان گروهى بهتر يادش مى كنم. (4) 399

ص: 140

نشانه دوستى و محبت به خدا، ياد اوست. پيشواى راستين اسلام مى فرمايد:

عَلامَةُ حُبِّ اللَّهِ تَعالى حُبُّ ذِكْرِ اللَّهِ. (1) 400

نشانه دوستى خداى متعال، دوستى ياد خداست.

جوانى از انصار با عبداللَّه بن عباس رفت و آمد صميمانه داشت. روزى فردى، ابن عباس را به دليل تكريم بسيار اين جوان نكوهش كرد و گفت كه او شب ها به قبرستان مى رود و نبش قبر مى كند. ابن عباس شبى در تعقيب جوان، راهى قبرستان شد و از دور او را نظاره مى كرد تا آنكه ديد جوان وارد قبرى شد. سپس به ضجه و ناله پرداخت و با خداى خود نجوا مى كرد. وى با صداى بلند از حوادث پس از مرگ، همچون تنهايى در قبر، رسوايى قيامت و عذاب دوزخ مى گفت و به شدت مى گريست.

جوان پس از مناجات از قبر خارج شد. ابن عباس بى درنگ به سويش رفت و او را در آغوش كشيد و گفت: چه قبركن خوبى هستى! گناهان خود را به خوبى نبش كردى و در پيشگاه خدا بدان اعتراف كردى. (2) 401 از نگاه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله، افزون بر دعا، تلاوت قرآن مجيد نيز يكى از راه هاى ارتباط و انس با خداوند است. رسول رحمت صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

إذا احَبَّ احَدُكُمْ انْ يُحَدِّثَ رَبَّهُ فَلْيَقْرَءِ القُرآنَ. (3) 402

چون كسى از شما دوست دارد كه با پروردگارش سخن بگويد، قرآن

ص: 141

بخواند.

ص: 142

نمى كرد و از او عيب نمى گرفت و لغزش و عيب هاى مردم را جست وجو نمى كرد. بر بى ادبى شخص غريب در پرسش و گفتار شكيبا بود تاآنجا كه اصحاب درصدد برخورد برمى آمدند، ولى ايشان مى فرمود: وقتى حاجتمندى را ديديد، يارى اش كنيد. هرگز ثناى كسى را نمى پذيرفت، مگر آنكه به عنوان تشكر باشد. سخن هيچ كس را قطع نمى كرد، مگر آنكه از حد گذشته باشد. در آن صورت، با نهى يا برخاستن، كلام او را مى بريد. (1) 403

ايشان مى فرمود:

مَنْ أَكْرَمَ أَخاهُ الْمُسلِمَ فَإِنَّما يُكْرِمُ اللَّهَ عزَّوجلَّ. (2) 404

اگر كسى برادر مسلمانش را تكريم كند، خداى عزوجل را تكريم كرده است.

آن حضرت هرگز به كسى اجازه نمى داد ديگران را تحقير كند و مى فرمود:

لا تُحَقِّرَنَّ أحَداً مِن الْمُسلمينَ فَإنَّ صَغيرَهُم عِندَاللَّهِ كَبيرٌ. (3) 405

مبادا فردى از مسلمانان را كوچك شماريد و تحقير كنيد؛ كه كوچك آنان نزد خدا بزرگ است.

ايشان دوست داشت كه با او بدون تكلف و به راحتى برخورد كنند، ولى خود از سر تكريم، آنان را چنان احترام مى كرد كه موجب شگفتى است. نقل كرده اند كه مردى وارد مسجد شد، در حالى كه پيامبر به تنهايى نشسته بود. با ورود آن مرد، حضرت بلند شد و جا باز كرد. مرد با تعجب گفت:

اى رسول خدا! جا كه بسيار است. فرمود:

ص: 143

حق مسلمان بر مسلمان است كه اگر ديد برادرش مى خواهد بنشيند، بلند شود و برايش جا باز كند. (1) 406

همه اينها نمونه هاى روشنى از كرامت و بزرگ منشى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله و بزرگداشت مقام انسان ها نزد ايشان است. ايشان حتى نسبت به كودكان كرامت ويژه اى داشت. در رفتار آن حضرت نوشته اند: هنگامى كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله از سفرى بازمى گشت، در راه با كودكان مردم برخورد مى كرد و به احترام آنها مى ايستاد. سپس امر مى فرمود كودكان را مى آوردند و از زمين بلند مى كردند و به آن حضرت مى دادند. رسول خدا صلى الله عليه و آله بعضى را در آغوش مى گرفت و بعضى را بر پشت و دوش خود سوار مى كرد و به اصحاب خود نيز مى فرمود كودكان را در آغوش بگيريد و بر دوش خود بنشانيد. كودكان از اين كار بى اندازه خوشحال مى شدند و اين خاطرات شيرين را هرگز فراموش نمى كردند. (2) 407 انس بن مالك گويد: «ما كودك بوديم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بر ما گذشت و فرمود: سلام بر شما كودكان». (3) 408

ص: 144

إنّا امِرْنا مَعاشرَ الْأنبياءِ بِمُداراةِ النَّاسِ كَما امِرْنا بِأَداءِ الْفَرائِضِ. (1) 409

ما جمعيت پيامبران، همان گونه كه به انجام واجبات امر شده ايم، به مدارا با مردم امر شده ايم.

آن بزرگوار در كنار تبليغ رسالت خويش، به مدارا با خلق خدا مأمور بود.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

جاءَ جَبرئيلُ إلى النبَّىِ صلى الله عليه و آله فَقالَ يا مُحمد! رَبُّكَ يَقْرئُكَ السَّلامَ و يَقولُ لَكَ دَارِ خَلْقى. (2) 410

جبرئيل نزد پيامبر آمد و گفت: اى محمد! پروردگارت سلام مى رساند و مى فرمايد: با خلق من مدارا كن.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

إنَّ اللَّهَ تَعالىَ امَرَنِى بِمُداراةِ النَّاسِ، كَما أمَرَنى بِإقامَهِ الْفَرائِضِ. (3) 411

خداوند تعالى، همان گونه كه مرا به برپايى واجبات دستور داده، به مدارا با مردم امر كرده است.

رسول رحمت با ملايمت و مدارا، دل ها را متحول و جان ها را به حق متمايل كرد. نقل شده است كه عربى بيابانى نزد حضرت آمد و از وى چيزى خواست. پيامبر چيزى به او داد، ولى آن مرد راضى نشد و ناسپاسى و جسارت كرد. اصحاب پيامبر از رفتار آن مرد خشمگين شدند و برخاستند تا با او برخورد كنند، ولى پيامبر به آنان اشاره كرد كه آرام بگيرند. سپس اعرابى را با خود به خانه برد و مقدارى ديگر به او داد و پرسيد: آيا راضى شدى؟ مرد عرب كه وضع زندگى پيامبر و گذشت و بزرگوارى او را ديد، گفت: آرى، خدا

ص: 145

خيرت دهد. آن گاه پيامبر به او گفت: آنچه تو در مقابل اصحاب من بر زبان راندى، موجب خشم آنها شد. مايلم اين اظهار رضايت و تشكرت را در مقابل آنها بگويى تا ناراحتى و خشم آنها نسبت به تو از بين برود. اعرابى پذيرفت و روز بعد به مسجد آمد. رسول خدا صلى الله عليه و آله رو به اصحاب خويش كرد و فرمود:

اين مرد اظهار مى كند كه از ما راضى شده است؛ اين طور نيست؟ اعرابى گفت:

چنين است. رسول اكرم صلى الله عليه و آله رو به اصحاب كرد و گفت: مَثَل من و اين مرد، مَثَل همان مردى است كه شترش رم كرده بود و مى گريخت. مردم براى كمك به او دنبال شتر مى دويدند و فرياد مى كردند و اين كار باعث مى شد شتر بيشتر فرارى شود. صاحب شتر مردم را بانگ زد كه مرا با او بگذاريد كه من نسبت به او ملايم تر از شما هستم و خود مى دانم با او چگونه رفتار كنم. پس مشتى علف برداشت و آرام آرام بدون آنكه فريادى كند، به سوى شتر رفت و به راحتى مهار آن را در دست گرفت و در پى كار خويش رفت. اگر ديروز زمانى كه آن اعرابى جسارت كرد، شما را به حال خود گذاشته بودم، به يقين اين بيچاره را مى كشتيد، در حالى كه در كفر به سر مى بُرد و اهل آتش بود. (1) 412 خاتم فرستادگان خدا، معدن و مركز حلم، مدارا، گذشت و رحمت بود. او رحمتى براى همه عالميان بود:

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمينَ. (انبياء: 107)

ما تو را جز براى رحمت جهانيان نفرستاديم.

حضرت رسول مى فرمود:

بُعِثْتُ لِلْحِلْمِ مَركَزاً. (2) 413

برانگيخته شده ام كه مركز حلم و بردبارى باشم.

ص: 146

انس بن مالك از يارانش مى گويد:

كَانَ رَسولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله مِنْ أشَّدِ النَّاسِ لُطْفاً بِالنَّاسِ. (1) 414

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله بيشترين لطف و محبت را به مردم داشت.

ص: 147

داشته است، بخشش كن. عرض كرد: اگر خودم از كسى كه بدو بخشش مى كنم، نيازمندتر بودم؛ چه؟ حضرت فرمود: ستم ديده را يارى كن.

عرض كرد: اگر خودم از كسى كه يارى اش مى كنم، ناتوان تر بودم؛ چه؟

فرمود: براى آدم نادان كارسازى كن (او را راهنمايى كن). عرض كرد: اگر خودم از او نادان تر بودم؛ چه؟ حضرت فرمود: زبانت را جز از خير، خاموش نگه دار. آيا خوشحال نمى شوى كه يكى از اين خصلت ها در تو باشد و تو را به بهشت رهنمون سازد. (1) 417 معاذبن جبل از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره آنچه او را به بهشت مى برد و از آتش دور مى گرداند، پرسيد. حضرت پاسخ او را داد تا آنجا كه فرمود: آيا بنياد همه اينها را به تو خبر ندهم؟ عرض كرد: چرا، اى رسول خدا. پيامبر به زبان خود اشاره كرد و فرمود: اين را نگه دار. عرض كرد: اى پيامبر خدا! آيا ما درباره آنچه مى گوييم، بازخواست مى شويم؟ حضرت فرمود: مادرت به عزايت بنشيند. مگر مردم را چيزى جز دِرَويده هاى زبانشان، به رو- يا فرمود: به بينى- در آتش مى افكند؟ (2) 418 مرد عربى نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: يا رسول اللَّه! عملى به من بياموز كه سبب شود به بهشت روم. حضرت فرمود: «گرسنه را سير و تشنه را سيراب و امر به معروف و نهى از منكر كن! و اگر توانستى جز در راه خير، زبانت را نگه دار؛ زيرا تو بدين وسيله بر شيطان چيره مى شوى.» (3) 419 حضرت در

ص: 148

كلام زيباى ديگرى مى فرمايد: «بنده به اوج ايمان نمى رسد، جز آنكه زبان خويش را نگه دارد». (1) 420 سكوتش به درازا مى كشيد و بى ضرورت لب به سخن نمى گشود.

خاموشى اش به خاطر خودخواهى نبود. نكو گفتن را بهتر از سكوت و خاموشى را بهتر از بد گفتن مى دانست. (2) 421 همچنين مى فرمود:

خاموشى، خردمندى است و خاموشى گزينان اندكند. (3) 422 خداوند بنده اى را بيامرزد كه سخن نيكو گويد و بهره اى برد يا خاموش ماند و سلامت ماند. (4) 423

خاموشى او بسيار بود و جز به وقت نياز سخن نمى گفت. سخن زشت از او شنيده نشد. هنگام خشم و خشنودى، جز حق بر زبان جارى نمى كرد. از كسى كه سخن ناروا مى گفت، روى مى گردانيد. (5) 424

ص: 149

كَانَ رَسولُ اللهِ صلى الله عليه و آله مُتَواصِلَ الْأَحْزانِ، دَائِمَ الْفِكْرَةِ وَ لَا يَتكلَّمُ فِى غَيرِ حاجةٍ طَويلَ السُّكوتِ. (1) 425

پيامبر پيوسته اندوهگين بود و هماره مى انديشيد و جز به نياز سخن نمى گفت و بسيار سكوت مى كرد.

آن حضرت هميشه در حال انديشيدن بود و هيچ كارى را بدون فكر انجام نمى داد. زبان خود را از سخنان بى مورد بازمى داشت و بجا سخن مى گفت.

خود را از پرحرفى و گفتن مطالب بى فايده دور مى داشت. سخن نمى گفت، مگر در جايى كه اميد ثواب در آن داشت. (2) 426 انسانى كه اهل تفكر باشد، اهل سخنان بى فايده نيست و پيامبر چنين بود.

حضرت امام حسين عليه السلام مى فرمايد از پدرم، اميرمؤمنان على عليه السلام درباره سكوت رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيدم. فرمود:

سكوت آن حضرت بر چهار چيز بود: بردبارى، دورانديشى، اندازه نگاه دارى و تفكر.

سكوتش در اندازه نگاه دارى از آن رو بود كه همه مردم را به يك چشم ببيند و يكسان به گفتار همه گوش دهد، ولى سكوتش در تفكر آن بود كه در چيزهاى باقى و فانى فكر مى كرد. بردبارى و شكيبايى اش براى او با هم جمع شده بود. به همين جهت، هيچ چيز او را به خشم نمى آورد و برنمى انگيخت.

دورانديشى براى او در چهار چيز فراهم آمده بود. به كارهاى نيك چنگ مى زد تا ديگران به او اقتدا كنند. از كارهاى زشت دورى مى كرد تا مردم از آن بپرهيزند. در انتخاب رأى صحيح براى اصلاح كارهاى امت، مى كوشيد و به آنچه خير دنيا و آخرت در آن بود، قيام مى كرد. (3) 427 از امام صادق عليه السلام نقل است كه مردى خدمت پيامبر آمد و عرض كرد:

اى رسول خدا، مرا نصيحت كن و به من اندرزى ده! حضرت فرمود: اگر

ص: 150

نصيحت كنم، عمل مى كنى؟ مرد گفت: آرى. باز پيامبر سخن خويش را تكرار كرد و مرد پاسخ مثبت داد. بدين ترتيب، حضرت سخن خود را سه بار تكرار كرد و مرد نيز اعلام آمادگى كرد. گويا پيامبر با اين كار مى خواست به وى بفهماند كه آنچه مى خواهد بگويد، بسيار مهم است و نصيحت با ارزشى است. پس حضرت در ادامه فرمود:

فَإنِّى اوصِيكَ إذَا أنتَ هَمَمْتَ بَأمرٍ فَتَدبَّرْ عَاقِبَتَه، فَإنْ يَكُ رُشْداً فَامْضِهِ وَ إنْ يَكُ غَيّاً فَانْتَهِ عَنْه. (1) 428

من تو را سفارش مى كنم به اينكه هر زمان تصميم به انجام كارى گرفتى، در عاقبت آن كار بينديشى. پس چنانچه عاقبت آن رشد بود (و كار درست و صحيحى بود)، انجامش بدهى و اگرعاقبت آن كار گمراهى و تباهى بود، از آن دست بكشى و آن را رها كنى.

در حديث ديگرى، امام باقر عليه السلام نقل مى كند:

مردى خدمت پيامبر رسيد و تقاضاى آموختن چيزى كرد. حضرت او را به قطع اميد از آنچه در دست مردمان است، نصيحت كرد كه اين روحيه بى نيازى نقد است. مرد از حضرت خواست افزون بر آن نيزمطلبى به او بياموزد. حضرت او را به پرهيز از طمع كه فقر نقد است، سفارش كرد.

مرد چيزى بالاتر خواست. حضرت فرمود: هر زمان كه تصميم به انجام كارى گرفتى، در عاقبت آن بينديش. پس اگرخيرو رشد بود، آن را پى بگير و اگر گمراهى و تباهى بود، از آن دورى كن. (2) 429

ص: 151

ص: 152

درباره پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله نقل كرده اند: سخن او از همه مردم فصيح تر و بيان او از همه بالاتر بود. كلام او دل نشين و ساده بود. از پرگويى دورى مى جست و كلماتش مانند دانه هاى مرواريد، چيده و منظم بود. سخن او با آنكه مختصر بود، منظور او را كاملًا مى رسانيد و از كلمه هاى بيهوده و بى مورد به كار نمى برد. سخن او پشت سر هم بدون وقفه بود، ولى براى اينكه شنونده آن را به ذهن بسپارد و كاملًا متوجه شود، ميان جمله هايش درنگ مى كرد. آواز آن حضرت بلند و رسا بود. (1) 434 از فشرده گوترين انسان ها بود، ولى در عين ايجاز، تمامى آنچه را مى خواست بگويد، بيان مى كرد. نه زياده گويى داشت و نه ناقص گويى.

جمله هايش پى درپى بود و ميان آنها لحظه اى خاموش مى ماند تا شنونده، سخنانش را دريابد و به خاطر سپارد. (2) 435 شيرين سخن ترين و شيوا گوترين مردمان بود و مى فرمود: من فصيح ترين عربم و بهشتيان به زبان محمد صلى الله عليه و آله سخن مى گويند و مى فرمود من زبان آورترين فرد عربم. (3) 436 وى چنان شمرده سخن مى گفت كه شنونده مى توانست واژگانش را بشمارد. (4) 437

ص: 153

چهره مباركش ديده مى شد. در همين زمان، جبرئيل (امين وحى) نازل شد و به پيامبر عرض كرد: به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى؟ پيامبر فرمود: آرى. جبرئيل عرض كرد: خداوند اين پيام را براى تو فرستاد:

إِنَّ الَّذي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى مَعادٍ. (قصص: 85)

آن كس كه قرآن را بر تو فرض كرد، تو را به جايگاهت (زادگاهت) بازمى گرداند.

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله هنگامى كه از مكه به سوى مدينه هجرت كرد، رو به مكه فرمود:

اللَّهُ يَعْلَمُ أَنِّى احِبُّكَ ولَوْلا انَّ اهْلَكَ اخْرَجونى عَنْكَ، لَما آثَرْتُ عَلَيكَ بَلَداً وَلَا ابْتَغَيْتُ بِكَ بَدَلًا و انّى لَمُغْتَمٌّ على مُفارَقَتِكَ.

خداوند مى داند كه من تو را دوست دارم و اگر ساكنان تو مرا از تو بيرون نمى راندند؛ جز تو را برنمى گزيدم و به جاى تو، شهرى را نمى طلبيدم و همانا از جدايى تو غمگين هستم و دلم پر از اندوه است.

سرانجام پس از گذشت هفت سال از اين وعده، پيامبر با سپاه نيرومند اسلام، مكه را فتح كرد و پرچم اسلام را در آنجا به اهتزاز درآورد و وعده خداوند تحقق يافت. ايشان سوار بر شتر، با شكوه و عزت بسيار همراه مسلمانان وارد مكه شد و اين شهر مقدس را فتح كرد. وقتى حضور مسلمانان و عظمت اسلام را ديد، همان جا پيشانى را بر فراز جهاز شتر نهاد و سجده شكر به جا آورد. (1) 438 در تاريخ آمده است هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد مكه شد، عمامه سياه بر سر داشت. كنار كعبه آمد و رو به روى در كعبه ايستاد و گفت:

نيست معبودى جز خداى يكتا و بى همتا كه «وعده اش را تحقق بخشيد.» بنده اش را يارى كرد و گروه هاى مشرك را شكست داد. آگاه باشيد:

ص: 154

هر خون و خون بها و ادعاهاى ديگر كه در زمان جاهليت بود، تمام آنها را زير اين دو پايم مى گذارم؛ جز توليت كعبه و آبرسانى به حاجيان كه اين دو بايد به صاحبان شايسته اش واگذار شود. (1) 439

ص: 155

تصميم گرفت نزد پيامبر برود و توبه كند. به اين منظور، خدمت پيامبر رسيد و گفت: اى پيامبر خدا! ما مشرك و بت پرست بوديم. خداوند به وسيله تو، ما را هدايت كرد و از هلاكت نجات بخشيد. اى پيامبر، از كار من كه به خاطر نادانى بود، بگذر. او با اقرار به زشتى كار خود، مسلمان شد. پيامبر فرمود: «تو را عفو كردم. خداوند به تواحسان كرد؛ زيرا تو را به اسلام هدايت فرمود و اسلام، انسان را از گذشته جدا مى سازد». (1) 441 3. عبدالله سهمى در مكه به پيامبر ناسزا گفت و درباره آن حضرت سخنان ناروايى بر زبان راند. روزى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و مسلمانان، پيروزمندانه وارد مكه شدند و دشمنان اسلام خوار گشتند، عبدالله فرار كرد. پس از مدتى خدمت پيامبر آمد. مسلمان شد و از گذشته نادرست خويش عذرخواهى كرد.

پيامبر، عذرش را پذيرفت و او را بخشيد. عبداللَّه سهمى در اين هنگام ابياتى سرود كه ترجمه آن چنين است:

اى پيامبر بزرگ، زبان من بسته و هلاكت، مرا در برگرفته است. من با شيطان در روش هاى گمراهانه مسابقه دادم. واى بر كسى كه خواسته هاى شيطانى در او پديد آيد. گوشت و استخوان و دلم، با ايمان كامل گواهى مى دهد كه خدايى هست و تو مأمورى كه مردم را از عذاب او بترسانى.

عبدالله سهمى در جاى ديگر سرود:

اى پيامبر، من از كارهايى كه انجام داده ام، پوزش مى خواهم؛ زيرا در گمراهى، سرگردان بودم. مرا ببخش كه بى توجهى پدر و مادرم، مرا به لغزش و زشتى ها كشانيد. تو پيامبر بخشنده و مهربان هستى. گواهى مى دهم كه دين تو راست و حق است و تو ميان مردم شخصيت برجسته اى دارى. (2) 442

ص: 156

4. كافران قريش در مكه تا توانستند پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را آزار دادند و كار را بر او و پيروانش سخت گرفتند. پيامبر در برابر آن همه آسيب ها، شكيبايى به خرج داد تا هنگامى كه مكه را فتح كرد و بر دشمنان خويش چيره گشت. با آن همه بدكردارى مشركان كه همگان مى دانستند، گمان مى رفت پيامبر از آن مردم لجوج و ستيزه گر، سخت انتقام بگيرد و آن افراد بى رحم را كه از شكنجه و كشتار مسلمانان فروگذار نبودند، از دم تيغ بگذراند. با اين حال، چنين نشد و رسول رحمت در سخنرانى تاريخى خود در مسجدالحرام به مكيان فرمود:

بگوييد چگونه با شما رفتار كنم؟ آنان در پاسخ گفتند: ما جز نيكى، گمانى به شما نمى بريم. شما برادرى بزرگوار و فرزند پدرى بزرگوار هستيد. پيامبر فرمود: «همان گونه كه برادرم يوسف به برادرانش فرمود كه سرزنشى بر شما نيست، من نيز به شما مى گويم كه برويد، همه شما را آزاد كردم». (1) 443 5. روزى چند نفر از يهوديان بر او وارد شدند و با لحن خاصى كه دو پهلو بود، سلام كردند. پيامبر نيز در پاسخ گفت: «و عليكم.» عايشه قصد آنها را دريافت و با عصبانيت، پرخاش كرد و ناسزا گفت. رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «عايشه آرام بگير و بدزبانى نكن. مگر نمى دانى خدا، مدارا با همه كس را دوست دارد». (2) 444 ا

ص: 157

ص: 158

يكى از بزرگ ترين گناهان است. بر تو لازم است همه گوسفندان را تا در قلعه ببرى و همه را به دست صاحبانشان برسانى. او نيز از دستور پيامبر پيروى كرد و بى درنگ در جنگ عليه يهود به جهاد پرداخت و در راه اسلام به شهادت رسيد. (1) 448 پيامبر هنگام ورود به مسجدالحرام، عثمان بن طلحه را كه كليددار كعبه بود، نزد خود طلبيد تا در كعبه را باز كند و درون كعبه را از وجود بت ها پاك سازد. عباس عموى پيامبر پس از انجام اين مقصود، از پيامبر خواست كه كليد خانه خدا را به او تحويل دهد و مقام كليددارى بيت الله را كه در ميان عرب، مقامى برجسته و شامخ بود، به او بسپرد.

پيامبر بر خلاف اين تقاضا، پس از تطهير خانه كعبه از لوث بت ها، درِ كعبه را بست و كليد را به عثمان بن طلحه تحويل داد، در حالى كه اين آيه را تلاوت مى كرد:

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اْلأَماناتِ إِلى أَهْلِها .... (نساء: 58)

خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبان آن برسانيد .... (2) 449

بر اساس روايت هاى ديگر، پيامبر داخل خانه خدا دو ركعت نماز خواند. سپس از كعبه بيرون آمد. عباس در حالى كه تقاضاى كليددارى كعبه را براى خود مى كرد، آيه 58 سوره نساء نازل شد. پيامبر نيز به على عليه السلام دستور داد كه كليد كعبه را به عثمان بن طلحه بدهند و از او پوزش بخواهند. عثمان به على عليه السلام گفت: در آغاز، كليد را با خشونت از من

ص: 159

گرفتى، ولى اكنون با كمال مهر و محبت به من دادى؟ على عليه السلام جريان نزول آيه قرآن را براى او بيان كرد و گفت: به علت احترام فرمان خدا، چنين كردم. عثمان بن طلحه با شنيدن اين مطلب، اسلام آورد. (1) 450 پيش از نبوت، لقب «امين» به حضرت دادند. ابوجهل در يكى از سخنانش گفته است كه محمد بن عبدالله در اجتماع ما نشو و نما كرد و ما او را امين ناميديم؛ زيرا شخصى درست كار، آرام و راستگو بود. او را احترام كرديم تا اينكه مقام والايى يافت. آنگاه ادعا كرد كه پيامبر خداست. (2) 451 پس از بعثت كه قريش به دشمنى با او برخاستند، باز هم اموال خود را نزد او به امانت مى سپردند. در راستگويى و درست كارى آنچنان شهرت يافت كه همگى به امانت دارى او اذعان داشتند و او را «محمد امين» مى خواندند. (3) 452

ص: 160

آهنگ هجوم به شما را دارند، حرفم را مى پذيريد؟ گفتند: آرى، ما جز راستگويى از تو نشنيديم. فرمود: پس همانا من هشداردهنده شمايم در برابر عذابى سخت. (1) 454 حتى روزى ابوجهل به پيامبر گفت: ما تو را تكذيب نمى كنيم، بلكه دستورهايى راكه آورده اى، تكذيب مى كنيم. آنگاه اين آيه نازل شد:

فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمينَ بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ. (انعام: 33)

آنان تو را تكذيب نمى كنند، ولى ستم كاران، آيات خدا را انكار مى كنند.

اخنس در جنگ بدر، ابوجهل را ديد و به او گفت: اى ابوحكم! در اينجا جز من و تو كسى نيست كه سخن ما را بشنود. به من بگو آيا محمد در ادعايى كه مى كند، راست مى گويد يا دروغ؟ ابوجهل گفت: به خدا سوگند، محمد راستگو است و هرگز دروغ نگفته است. (2) 455 هرقل، پادشاه روم، وضع پيامبر را از ابوسفيان پرسيد و گفت: آيا پيش از ادعاى نبوت، به او تهمت دروغ گويى زده ايد؟ ابوسفيان پاسخ داد: نه. (3) 456

ص: 161

بدترين غذا، سورى است كه ثروتمندان را بدان دعوت مى كنند، نه بينوايان را. كسى كه ثروتمند را گرامى بدارد و بينوا را تحقير كند، در آسمان ها دشمن خداوند است ... (1) 458 كسى كه ثروتمندى نزدش بيايد و او را به خاطر اينكه از دنيا (و ثروتش) بهره مند شود، برايش فروتنى كند، دو سوم دينش را از دست داده است. (2) 459

همچنين از مردم مى خواست آنچه را خودشان (به خاطر كيفيت بد غذا) نمى خورند، به مستمندان ندهند. (3) 460 امام صادق عليه السلام فرمود:

فقيرى با لباس مندرس به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و كنار آن حضرت نزد شخص ثروتمندى نشست. ثروتمند لباس خود را از زير پاى آن فقير كشيد. پيامبر به ثروتمند فرمود: ترسيدى چيزى از فقر او به تو بچسبد؟ گفت: نه. فرمود: ترسيدى از دارايى تو چيزى به او برسد؟ گفت:

نه. فرمود: ترسيدى لباست چرك شود؟ گفت: نه. فرمود: پس چه چيز تو را بر اين كار (كنار كشيدن از فقير) واداشت؟ گفت: اى رسول خدا! من همدمى (شيطانى) دارم كه هر كار زشتى را در نظرم خوب جلوه مى دهد و هر كار خوبى را در نظرم زشت مى نماياند. من (به جبران اين كار) نصف مالم را به اين فقير مى دهم. پيامبر به آن مرد تهى دست فرمود: تو مى پذيرى؟ او گفت: نه. ثروتمند گفت: چرا؟ گفت: مى ترسم در دل من آيد آنچه به دل تو آمده است (كه نتيجه آن گمراهى، تكبر، تحقير و

ص: 162

توهين تهى دستان است). (1) 461

ص: 163

برخاست و از زنبيلى كه در آن خرما بود، مشتى برداشت و به او داد. سائل ديگرى آمد و حضرت يك مشت ديگر به او داد تا سه نفر فقير آمدند، ولى حضرت به فقير چهارم فرمود: خدا ما و تو را روزى بدهد. سپس فرمود:

پيامبر چنين بود كه هيچ سائلى را از مال دنيا محروم نمى كرد.

روزى زنى به پسرش گفت: نزد پيامبر برو و اگر هيچ نداشت، پيراهن او را بخواه. وى نزد حضرت آمد و چيزى خواست. حضرت فرمود: هيچ چيز نزد ما نيست. عرض كرد: پيراهنت را به من بده. حضرت پيراهن خود را بيرون آورد و به او بخشيد. (1) 465 پس خداوند فرمان ميانه روى به او داد و فرمود:

وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا. (اسراء: 29)

دست خود را به گردن خود بسته مدار و به طوركامل آن را باز مكن كه در نتيجه، ملامت شده و حسرت زده مى شوى.

برقى مى گويد: در وصيت پيامبر به على عليه السلام آمده است كه عمل به سنت من، در نماز و روزه و صدقه است. (2) 466 شيخ كلينى از زيد شحام از حضرت صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود:

هرگز پيامبر، نيازمندى را محروم نساخت. اگر چيزى داشت، به او مى داد و گرنه مى فرمود: خدا برساند. (3) 467

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله فرمود:

هر كه مايل است خداوند از نحوست روزش جلوگيرى كند، صبح گاه آن روز را صدقه بدهد. اگر مى خواهد نحوست شبش از بين برود، سر شب صدقه بدهد. من ابتداى حركت و خارج شدن خود را با صدقه شروع كردم. اين صدقه دادن برايت بهتر از علم نجوم است. (4) 468

ص: 164

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

مردى يهودى از محلى كه پيامبر با اصحابش تشريف داشتند، گذشت و گفت «السام عليك.» آن جناب پاسخ داد: «عليك» (بر تو باد). اصحاب عرض كردند: اين مرد گفت مرگ بر شما باد. فرمود: من هم گفتم بر تو باد. پشت اين شخص را مارى سياه خواهد گزيد و مى ميرد.

يهودى به راه خود رفت و پشته بزرگى هيزم گرد آورد. طولى نكشيد كه بازگشت. وقتى خواست از محل حضور پيامبر بگذرد، به او فرمود: پشته ات را زمين بگذار. هيزم را بر زمين نهاد كه ديدند مار سياهى، چوبى را به دندان گرفته است. از او پرسيد: امروز چه كار كردى؟ گفت: كارى نكردم. هيزم را كه جمع كردم، دو گرده نان داشتم. يكى را خوردم و ديگرى را به مستمندى صدقه دادم. فرمود: با همان صدقه از مرگش جلوگيرى شد؛ چون صدقه، مرگ ناگهانى و ناروا را از انسان برمى گرداند. (1) 469

ص: 165

خدا و رسولش بهتر مى دانند. فرمود:

ذِكْرُكَ أَخاكَ بِما يَكْرَهُ. (1) 470

اينكه از برادرت چيزى بگويى كه خوش ندارد.

ابوذر در حديثى از رسول گرامى اسلام آورده است كه فرمود: اى اباذر! از غيبت بپرهيز كه غيبت بدتر از زناست. عرض كردم: اى پيامبر خدا، غيبت چيست؟ فرمود: غيبت اين است كه از برادرت چيزى بگويى كه خوش ندارد.

عرض كردم: اى پيامبر خدا! اگر آنچه درباره او گفته مى شود، در او باشد؛ چه؟

فرمود: بدان كه اگر آنچه در او هست، بگويى، غيبتش كرده اى و اگر آنچه در او نيست، بگويى، به او بهتان زده اى.

در حديث است كه زنى براى مسئله اى به حضور پيامبر مشرّف شد. وى مقدارى كوتاه قد بود. پس از رفتنش، عايشه كوتاهى قد وى را با دست خويش تقليد كرد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله به وى فرمود: خلال كن. عايشه خلال كرد و پاره گوشتى از دهانش بيرون افتاد. (2) 471 انس بن مالك مى گويد: روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله به روزه امر فرمود و دستور داد كسى بدون اجازه حضرتش افطار نكند. مردم همگى روزه گرفتند وچون غروب شد، هر روزه دارى براى اجازه افطار به محضر آن جناب مى آمد و آن حضرت اجازه افطار مى داد. در آن وقت، مردى آمد و گفت: دو دختر دارم كه هنوز افطار نكرده اند و از آمدن به محضر شما حيا مى كنند. اجازه دهيد هر دو افطار كنند. حضرت پاسخى نداد. آن مرد گفته اش را تكرار كرد و باز حضرت چيزى نفرمود. چون براى بار سوم تكراركرد، حضرت فرمود: روزه نبوده اند. چگونه روزه بوده اند، در حالى كه گوشت مردم را خورده اند. به خانه برو و به هر دو بگو استفراغ كنند. آن مرد به خانه رفت و از آنان خواست كه استفراغ كنند. آن دو چنين كردند، در حالى كه از دهان

ص: 166

هر يك قطعه اى از خون بسته بيرون آمد. آن مرد با شگفتى به محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و داستان را براى آن حضرت تعريف كرد. حضرت فرمود: به آن كسى كه جانم در دست اوست، اگر اين گناه غيبت بر آنان باقى مانده بود، اهل آتش بودند. (1) 472 در حديث معروفى، جابر و ابوسعيد خدرى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل كرده اند كه فرمود:

الْغِيْبَةُ أَشَدُّ مِنَ الزَّنا. (2) 473

غيبت از زنا بدتر است.

اين سخن به بيانى ديگر نيز آمده است:

الرَّجُلُ يَزنى ثمَّ يَتُوبُ فَيَتُوبُ اللَّه عَلَيْه وَ إنَّ صاحِبَ الغِيَبةِ لا يُغْفَرُ حَتّى يَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ. (3) 474

مرد زنا مى كند و سپس توبه مى كند و خدا توبه اش را مى پذيرد، ولى غيبت كننده آمرزيده نمى شود تا زمانى كه غيبت شونده او را ببخشد.

ص: 167

پاى بند بود و تا زمانى كه طرف مقابل نقض عهد نمى كرد، بر تعهد خويش استوار بود. نمونه هايى از وفاى پيامبراسلام به پيمان ها گوياى اين مدعاست:

1. در زمان جاهليت، جمعى از جوان مردان قريش براى دفاع از حقوق مظلومان، پيمانى به نام «حلف الفضول» بستند. يكى از شركت كنندگان در اين پيمان، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود. او نه تنها پيش از بعثت، با تمام وجود به اين پيمان وفادار بود، بلكه پس از آن نيز هرگاه از آن ياد مى كرد، مى فرمود: من حاضر نيستم پيمان خود را بشكنم؛ اگرچه در مقابل آن، گران بهاترين نعمت را در اختيار من قرار دهند. (1) 476 2. عمار ياسر مى گويد: من گوسفندان خودمان را مى چرانيدم و محمد صلى الله عليه و آله نيز شبانى مى كرد. روزى به وى گفتم: من در «فجّ» چراگاه خوبى سراغ دارم؛ حاضرى فردا به آنجا برويم؟ فرمود: بله. صبح كه آمدم، ديدم محمد صلى الله عليه و آله پيش از من آمده، ولى گوسفندانش را به چراگاه نبرده است. پرسيدم: پس چرا ايستاده اى؟ فرمود: من با توعهد كردم كه گوسفندانمان را با هم بچرانيم.

دوست نداشتم خلاف وعده عمل كنم و گوسفندانم را پيش از تو بچرانم. (2) 477 3. ماه ذى قعده بود كه پيامبر تصميم گرفت به قصد عمره راهى مكه شود.

از ديگر مسلمانان نيز دعوت كرد تا همراه او باشند. رسول خدا صلى الله عليه و آله با جمعى كه همراه او بودند، به سوى مكه حركت كرد. در ميانه راه به آن حضرت خبر دادند قريشيان كه از حركت شما خبردار شده اند، خود را براى جنگ آماده كرده و در ذى طوى مستقر شده اند. آنان سوگند ياد كرده اند كه نگذارند شما وارد مكه شويد. از آنجا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى جنگ حركت نكرده بود و

ص: 168

قصد عمره داشت، با آنها مذاكره كرد و بين آنها و پيامبر معاهده اى بسته شد كه به «صلح حديبيه» معروف گشت. در اين معاهده، پيامبر متعهد امورى شد از جمله: هر فردى از افراد قريش اگر بدون اذن بزرگ تر خود از مكه فرار كند و اسلام بياورد وبه مسلمانان بپيوندد، محمد بايد او را به سوى قريش باز گرداند، ولى اگر فردى از مسلمانان به سوى قريش بگريزد، قريش موظف نيست او را به مسلمانان تحويل دهد.

در همان وقت كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با سهيل، نماينده قريش پيمان مى بست، ابوجندل، فرزند سهيل كه مسلمان شده بود، ولى در زنجير پدر مشركش اسير بود، از مكه فراركرد و به مسلمان ها پيوست. سهيل گفت: اى محمد! اين اولين مورد وفاى به پيمان است. اگر مى خواهى صلح برقرار باشد، بايد او را به ما برگردانى.

پيامبر هم پذيرفت. سهيل گريبان فرزندش را گرفت و به طرف مكه برد.

ابوجندل با لحنى تضرع آميز فرياد زد: اى مسلمانان! آيا شما اجازه مى دهيد مرا به سوى مشركان برگردانند و دوباره گرفتار چنگال آنها گردم؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: اى ابوجندل! صبر كن. خداوند براى تو و امثال تو گشايشى خواهد كرد. ما با آنها پيمانى بسته ايم و نمى توانيم عهد و پيمان خود را بشكنيم. (1) 478 4. فردى با پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله خريد و فروش كرد. پيامبر نيز با او قرار گذاشت در جاى معينى، يكديگر را ببينند و معامله را تمام كنند. او فراموش كرد آن روز و فرداى آن روز در وعده گاه حاضر شود. پس روز سوم به آنجا رفت و ديد پيامبر همچنان منتظر او مانده است. پيامبر چون او را ديد، فرمود:

اى جوان! مرا به زحمت افكندى. سه روز است (براى وفاى به وعده) من همين جا مانده ام و انتظار مى كشم. (2) 479

ص: 169

5. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از بازگشت از حجة الوداع، بيمار شد. با اين حال، ميان مردم ظاهر مى شد. روزى ايشان در حالى كه دستارى به سر بسته بود و از سمت راست به على عليه السلام و از سمت چپ به فضل تكيه داده بود، به مسجد آمد و بالاى منبر نشست. رسول الله صلى الله عليه و آله نخست زبان به حمد و ثناى الهى گشود و پس از آن فرمود:

اى مردم! نزديك است كه از ميان شما بروم. به هر كس كه وعده اى داده ام و وفا نكرده ام، بيايد و يادآورى كند تا به آن عمل كنم و هر كس از من طلبى دارد، مرا آگاه سازد. مردى از ميان جميعيت برخاست و گفت: اى پيامبر خدا! من ازدواج كرده ام. به من وعده داده بودى كه يك صد و بيست درهم به من بدهى. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به فضل اشاره كرد كه اين وجه را بپردازد و از منبر پايين آمد. (1) 480

ص: 170

پس از تولد امام حسين عليه السلام، وقتى نوزاد را براى نام گذارى خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بردند، پيامبر او را در آغوش گرفت و با تأثر شديد گريه كرد. چون از آن گرامى پرسيدند كه براى چه گريه مى كنيد؟ فرمود: «براى اين فرزند دلبند خود گريه مى كنم كه گروهى از كافران ستمگر بنى اميه، او را مى كشند. خداوند آنان را مشمول شفاعت من نفرمايد». (1) 483 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در وفات فرزندش ابراهيم، نيز اشك مى ريخت و مى فرمود: «چشم اشك مى ريزد و دل اندوهمند است، ولى سخنى كه خلاف رضاى الهى باشد، نمى گويم و ما براى تو اى ابراهيم غمگين هستيم». (2) 484 در سال دهم پس از بعثت، اندكى پس از نجات مسلمانان از محاصره اقتصادى قريش در شعب ابوطالب، به فاصله اندكى، دو يار و حامى صميمى و وفادار پيامبر؛ يعنى حضرت ابوطالب، عموى ارجمند و بزرگوار او و حضرت خديجه، همسر مهربان و ايثارگرش درگذشتند. وفات آن دو براى پيامبر بسيار اندوه بار بود. پيامبر در سوگ هر يك از آن دو سخت گريست و بعدها نيز از آنان هميشه ياد مى كرد. بسيار اتفاق مى افتاد كه با زنده شدن خاطره خديجه، به ياد او و نيكى ها و مهربانى هايش مى گريست. (3) 485 به روايت حضرت صادق عليه السلام، هنگامى كه فاطمه بنت اسد، مادر اميرالمؤمنين على عليه السلام از دنيا رفت، على عليه السلام (با حالتى كه غم و اندوه كاملًا در رخسارش ديده مى شد) خدمت پيامبر آمد. آن جناب فرمود: چه شده؟ عرض كرد: مادرم از دنيا رفت. پيامبر فرمود: مادر من از دنيا رفته است و شروع به گريه كرد و مى گفت: مادر جان! سپس پيراهن و رداى خود را به على عليه السلام داد و فرمود با اينها او را كفن كنيد. وقتى فارغ شديد، مرا نيز خبر دهيد. جناره را كه به مدفن آوردند، پيامبر بر او نماز گزارد كه بر هيچ كس پيش و پس از او چنين

ص: 171

نمازى نخوانده بود. آن گاه داخل قبر فاطمه شد و در آنجا خوابيد. پس از دفن.

فرمود: فاطمه. پاسخ داد: لبيك يا رسول الله. پرسيد: آنچه پروردگارت وعده داده بود، درست يافتى؟ پاسخ داد: بلى، خدا شما را بهترين پاداش عنايت كند.

آنگاه پيامبر در ميان قبر فاطمه بنت اسد مناجاتى طولانى كرد.

همين كه از قبر خارج شد، پرسيدند عملى كه با جنازه فاطمه كرديد، از خوابيدن در قبر و كفن كردن با لباس خود و نماز خواندن طولانى و راز و نياز طولانى، با هيچ كس چنين نكرديد؟ فرمود: آرى، اينكه لباس خودم را كفنش قرار دادم، براى آن بود كه روزى كيفيت محشور شدن مردم را در قيامت برايش شرح مى دادم كه بسيار متأثر شد و گفت: آه واى بر من. به لباس خود كفنش كردم و در نماز از خدا خواستم كه آنها كهنه نشوند تا همان گونه در قيامت محشور گردد و داخل بهشت شود. خداوند نيز پذيرفت. اينكه داخل قبرش شدم، به واسطه آن بود كه روزى به او گفتم وقتى ميت را در قبر مى گذارند، دو ملك (نكير و منكر) از او خواهند پرسيد. گفت: آه به خدا پناه مى برم از چنين روزى. در قبرش خوابيدم و پيوسته از خدا درخواست كردم تا درى از بهشت براى او باز شد و به باغستانى از باغ هاى بهشت وارد گرديد. (1) 486 «ابوبصير نيز مى گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: وقتى رقيه، دختر پيامبر از دنيا رفت، حضرت رسول بر فراز قبر او ايستاد و دست هاى خود را به سوى آسمان بلند كرد و گريست. عرض كردند: يا رسول اللَّه صلى الله عليه و آله! براى چه به سوى آسمان دست بلند كرديد و گريستيد؟ فرمود:

از خدا خواستم دخترم، رقيه را از فشار قبر، به من ببخشد.

ص: 172

همچنين انس مى گويد: كسى با زن و فرزندش مهربان تر از رسول گرامى نبود. حضرت پسرى شيرخوار در حومه شهر داشت كه به سوى آنجا رهسپار مى شد و ما نيز با او مى رفتيم. داخل خانه مى شد، آتش مى افروخت و بر آن مى دميد. پسرش ابراهيم را مى گرفت، مى بوسيد و مى بوييد و سپس برمى گشت. هنگامى كه پسر چشم از جهان فروبست، فرمود: او را در كفن نپوشانيد تا بدو بنگرم. كودك را آوردند. خويش را بر وى افكند و گريست. (1) 487

ص: 173

بدهيد و او را رد كنيد). پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از اين سخن خوشش نيامد. آن مرد سائل گفت: انفاق كن و به لطف خدا از كم شدن و كاستن مال، ترسى به خود راه مده. پيامبر از گفتار آن مرد متبسم شد و آثار شادى در صورتش هويدا گشت.

نظر به اينكه سخن مرد سائل، تحسين پيامبر را برانگيخت، امام رضا عليه السلام در نامه اى به پسرش، امام محمدتقى عليه السلام مى نويسد: شنيده ام هنگامى كه مى خواهى سواره از خانه بيرون بروى، خادمان، تو را از در كوچك بيرون مى برند و اين كار به سبب بخل آنهاست كه مبادا كسى تو را ملاقات كند و از تو خيرى به او برسد. از تو مى خواهم به پاس حقى كه بر تو دارم، ورود و خروجت جز از در بزرگ نباشد و هنگامى كه سوار مى شوى، سكه هاى طلا و نقره همراه تو باشد كه هركس چيزى از تو خواست، به او عطا كنى. هر كدام از عموهايت درخواستى داشت، كمتر از پنجاه دينار طلا به او مده و اگر خواستى بيشتر به او عطا كنى، خود مى دانى. هر يك از عمه هاى تو چيزى درخواست كرد، كمتر از بيست و پنج دينار طلا به او عطا مكن و بيش از آن بسته به همت تو است. مى خواهم خداوند با انفاق و بخشش، تو را بلند مرتبه گرداند. پس انفاق كن و به لطف خدا از تنگ دستى ترسى به خود راه مده. (1) 489 پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سال هشتم هجرى در پايان جنگ حنين در محلى به نام جعرانه توقف فرمود تا غنايمى كه از جنگ به دست آمده بود، ميان مسلمانان تقسيم كند. مسلمانان براى گرفتن سهميه خود ازدحام كردند و حق خود را از پيامبر مى خواستند. پيامبر به آنان فرمود: به خدا سوگند، اگر به اندازه درختان تهامه، شتر نزد من باشد، آنها را ميان شما تقسيم مى كنم و مرا مردى ترسو و بخيل نخواهيد يافت. آنگاه همه شتران و اموال را ميان مسلمانان قسمت و حق هر كسى را ادا كرد. (2) 490

ص: 174

ص: 175

ايشان همچنين مى فرمايد:

اذا كانَ ثَلاثَةٌ فى سَفَرٍ، فَلْيُومِّرُوا احَدَهُمْ. (1) 495

هرگاه سه نفر در سفرى بيرون رفتند، بايد كسى از خود را امير گردانند.

حس تفاهم و تعامل با هم نوعان، سازگارى با اطرافيان و هم زيستى و انس گرفتن با دوستان از بايسته هاى سفر است. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

امَّا الَّتى فى السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الخُلْقِ وَ الْمِزاحُ فى غَيْرِ المَعاصى. (2) 496

بذل و بخشش توشه، خوش اخلاقى و شوخى كردن در چارچوب دورى از گناه، از آداب سفر است.

همكارى، هميارى و تقسيم كار، سفر را به كام آدمى گوارا و خاطره هاى خوشى از آن به يادگار مى گذارد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در سفرى كه با دوستان خود داشت، براى مهيا كردن غذا، دستور كشتن گوسفندى را داد. فردى ذبح گوسفند را پذيرفت. شخصى ديگر سلاخى آن را به عهده گرفت. ديگرى تقسيم و قطعه كردن آن را عهده دار شد و فرد ديگر متصدى پختن گوشت ها شد. پيامبر نيز براى برپا كردن آتش هيزم جمع كرد.

ياران گفتند: اى رسول خدا! تو را به پدر و مادرمان سوگند! خودت را به سختى ميفكن. ما تو را كفايت مى كنيم. پيامبر فرمود: مى دانم كه شما همه كارها را به خوبى انجام مى دهيد، ولى خداوند از بنده اى كه از همسفران خود كناره گيرد، ناخرسند است. آن گاه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله برخاست و به جمع آورى هيزم پرداخت. (3) 497

ص: 176

عده اى كه پياده سفر مى كردند، از حضرت خواستند برايشان دعا كند.

پيامبر برايشان دعا كرد. سپس فرمود: «بر شما باد به سرعت (حركت كردن)، سحرخيزى و ساعتى پيش از طلوع آفتاب حركت كردن؛ زيرا عمر سفر در شب كوتاه است».

براى پيش گيرى از گزيدگى و هجوم درندگان مى فرمود: «در پشت جاده ها و دلِ دره ها اتراق نكنيد». (1) 498 همچنين مى فرمود:

حق مسلمان (بر مسلمان) آن است كه هرگاه آهنگ سفر دارد، دوستانش را از مسافرت آگاه كند و حق او بر دوستانش آن است كه وقتى برگشت، به ديدنش بيايند. (2) 499

نيز با توجه به تأثير مثبت سفر بر شادابى روحى و تجديد قوا مى فرمود:

«مسافرت كنيد تا تندرست بمانيد». (3) 500 همچنين فرموده است:

هرگاه كسى از شما از سفر برمى گردد، بايد براى خانواده اش هديه اى بياورد، گرچه قطعه سنگى باشد. (4) 501 روش صحيح آن است كه هرگاه گروهى براى سفر مى روند، مخارج خود را تفكيك كنند. اين كار برايشان بهتر و براى اخلاقشان نيكوتر است. (5) 502

وقتى كه از مسافرت برمى گشت، ابتدا به مسجد مى رفت و دو ركعت نماز به جاى مى آورد. سپس به حضرت زهرا عليها السلام سر مى زد و آنگاه نزد همسرانش مى رفت. (6) 503 سفر طولانى را خوش نمى داشت و مى فرمود:

ص: 177

رفتن، پاره اى از رنج است. هرگاه يكى از شما كارش در سفر تمام شد، هرچه زودتر نزد خانواده اش برگردد. (1) 504

همچنين مى فرمود:

شش چيز از جوان مردى است. سه تاى آن در غير سفر است و سه تا در مسافرت، ولى آنهايى كه در سفر است: خوراك و توشه بخشيدن، خوش خُلقى و شوخى در غير گناه. (2) 505

در سفرى كه براى حج مى رفت، اعلام كرده بود: «كسى كه بداخلاق و بدهم نشين است، همراه ما نيايد». (3) 506

ص: 178

خانه سازى به عبداللَّه بن جرعان كمك مى كند. در طول زندگى اش ديده نشد روزى را به بيهودگى بگذراند. در مقام نيايش هميشه مى گفت: «خدايا! از بى كاره بودن و تنبلى و زبونى به تو پناه مى برم.» (1) 508 شايد به واسطه همين علاقه به كار و نيز براى اينكه خوش نداشت در ميان خانواده زندگى كند، بى آنكه گوشه اى از امور زندگانى آنها را بر عهده گيرد، به شبانى گوسفندان ابوطالب پرداخت. (2) 509 افزون بر آن، از اوان كودكى، با فضاى آزاد و دامن صحرا انس داشت و فكر عزلت و انزوا در خاطرش قوت مى يافت. گويى به او الهام شده بود كه از هم اكنون، دور از تنگنا و جنجال شهر، با ديده بصيرت به مطالعه كتاب آفرينش بپردازد و صفحه هاى آن را با دقت ورق بزند. از سوى ديگر، سر و كار داشتن با جانوران زبان بسته و نگاه دارى ايشان از آسيب درندگان و از خطر پرتگاه ها و بازداشتن آنها از هجوم به يكديگر، نوعى تمرين براى آينده اش بود. مگر نه اينكه بايد عمرى با مردم گمراه، سرسخت و جاهل روبه رو شود و آنها را از مهلكه گمراهى برهاند. پيش از او نيز برادرانش، موسى و داوود، روزگارى به شغل شبانى مى پرداختند. (3) 510 خلاصه اينكه شبانى كار است و كار، آدمى را از نياز به ديگران در امان نگه مى دارد.

آرامش دشت و باديه براى محمد صلى الله عليه و آله، از ماندن در ميان مشركان و بت پرستان مكه پسنديده تر بود و او بهترين پيشه را در چوپانى مى دانست.

پس بخش زيادى از سال هاى جوانى را با شبانى سپرى كرد و گوسفندان را نگه مى داشت. خلوت و تنهايى صحرا افزون بر اينكه برايش دست مايه شكيبايى و بردبارى بود، سبب مى شد به درستى در طبيعت بنگرد و به راستى

ص: 179

بينديشد؛ در تاريكى شب نجوا كند و سختى روز را به جان بخرد. محمد صلى الله عليه و آله درباره اينكه پيامبران الهى با سپرى كردن اين دوران، بر مسند راهنمايى امت تكيه مى زنند، فرمود:

خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نفرمود، مگر اينكه چوپان گوسفندان بوده است. (1) 511

از ايشان پرسيدند كه آيا شما نيز شبانى كرده ايد؟ فرمود: آرى! من مدتى شبان گوسفندان اهل مكه در (سرزمين) قراريط بوده ام. (2) 512 آن حضرت همچنين از شبانى گوسفندان خانواده خود در ايجاد ياد مى كرد:

خداوند، موسى را مبعوث فرمود، در حالى كه گوسفندچرانى مى كرد.

داوود را مبعوث فرمود و او هم چوپان بود و من هم هنگامى كه به پيامبرى مبعوث شدم، چوپان گوسفندان خانواده خود در اجياد بودم. (3) 513

ص: 180

به ديگران مى دادم، به تو بدهم. (1) 515 محمد صلى الله عليه و آله پيشنهاد سفر تجارتى را پذيرفت و با ميسره- غلام خديجه- به سمت شام رهسپار شد و در اين سفر، چند برابر ديگران سود برد. فرزند عبداللَّه چون به بُصرى رسيد، نُسطور راهب، او را ديد و ميسره را به پيامبرى وى مژده داد و گفت: اين مرد كه زير سايه درخت نشسته، همان پيامبرى است كه در تورات و انجيل درباره او بشارت هاى فراوانى خوانده ام. (2) 516 غلام خديجه نيز كرامت ها و ويژگى هاى خاصى را در طول اين سفر از محمد صلى الله عليه و آله ديده بود. از جمله اينكه محمد امين بر سر موضوعى با تاجرى اختلاف پيدا كرد. آن مرد به او گفت: به «لات» و «عزّى» سوگند بخور تا من سخن تو را بپذيرم. محمد در پاسخ او چنين گفت:

«پست ترين و مبغوض ترين موجودات پيش من همان لات و عزّى است كه تو آنها را مى پرستى». (3) 517 ميسره پس از بازگشت به مكه تمام رخدادها را به خديجه گزارش داد. (4) 518 آن گاه خديجه آنچه را از غلام خود شنيده بود و موارد و ويژگى هايى را كه خودش از محمد امين ديده بود، نزد ورقة بن نوفل- داناى عرب- بازگو كرد. او به خديجه گفت: اگر اينها درست باشد، او پيامبر اين امت است. (5) 519 ناگفته نماند كه محمد صلى الله عليه و آله پيش از اين سفر، سفرهاى بازرگانى به شام و يمن داشت و اين سفر، اولين سفرش به همراهى ابوطالب به شهر بصرى بود.

او هميشه جانب عدل و انصاف را رعايت مى كرد. دروغ و تدليس كه روش بيشتر بازرگانان است، هيچ گاه در كارش نبود و هيچ گاه در معامله سخت گيرى نمى كرد.

ص: 181

سائب بن ابى السائب مى گويد: در دوران جاهليت، در كار تجارت با او شريك بودم و او را از هر جهت بهترين شريكان يافتم. نه با كسى مجادله مى كرد و نه لجاجت مى ورزيد و نه كار خود را به گردن شريك خود مى انداخت. (1) 520 در راستگويى و درست كارى آنچنان شهرت يافت كه همگى به امانت او اذعان داشتند و او را محمد امين مى خواندند. (2) 521 به گفته امام صادق عليه السلام، در عصر پيامبر، زنى بود كه عطر مى فروخت و زينب نام داشت. او خودش نيز به خاطر همراه داشتن عطر، خوش بو بود.

روزى به حضور همسران پيامبر اسلام آمد. پس از ساعتى، پيامبر به خانه آمد و بوى خوش به مشامش رسيد. دانست كه زينب عطرفروش درآنجا است. به او فرمود: وقتى به خانه ما مى آيى، خانه هاى ما را خوش بو مى كنى؟ زينب در پاسخ گفت: خانه هاى شما به خاطر وجود تو (اى پيامبر) پاكيزه تر و خوش بوتر است (نه به خاطر عطر همراه من).

آن گاه پيامبر در اين سفارش به او كه سفارش به همه فروشندگان كالا نيز هست، فرمود:

اذَا بِعْتِ فَأَحْسِنى وَ لاتَغَشِّى فَانَّهُ أَتْقَى لِلّهِ و أَبْقَى لِلْمالِ. (3) 522

وقتى كه چيزى مى فروشى، آن را نيكو بفروش و در فروختن، كسى را فريب مده؛ زيرا اگر چنين كنى، به پاكى و پرهيزگارى در پيشگاه خداوند بهتر است و براى بقا و دوام ثروتت نيكوتر است.

ص: 182

ا

ص: 183

روزى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وضو مى گرفت. در زمان وضو، گربه اى كه در خانه بود، جلو آمد و به آن حضرت پناه آورد. پيامبر متوجه شد كه آن حيوان تشنه است. ظرف آب را جلويش گذارد و آن گربه آب آشاميد و پيامبر با بقيه آن آب، وضوى خود را تمام كرد. (1) 524

ايشان مى فرمود: «كسى كه (به مردم و جانداران) رحم نكند، به او رحم نخواهند كرد». (2) 525 رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره كسانى كه به حيوان ترحم و مهربانى نمى كنند، مى فرمايد:

زنى بر اثر زندانى كردن گربه اى كه به او خوراك و آب نداد و آن را رها نساخت تا از حشرات بيابان بخورد، مورد عذاب قرار گرفت. (3) 526

ص: 184

ص: 185

روزى ابوطالب از محمد خواست كه در حضور او جامه هايش را درآورد و به بستر برود. او اين دستور را با كراهت پذيرفت و چون نمى خواست از دستور عموى خود سرپيچى كند، به عمو گفت: روى خويش را بازگردان تا بتوانم جامه ام را بكنم! ابوطالب از اين سخن كودك در شگفت شد؛ زيرا آن روز، حتى مردان بزرگ از عريان كردن همه قسمت هاى بدن خود پرهيز نداشتند.

ابوطالب مى گويد:

من هرگز از او دروغ نشنيدم. كار ناشايسته و خنده بى جا نديدم. به بازى هاى بچه ها رغبت نمى كرد. تنهايى و خلوت را دوست مى داشت و در همه حال فروتن بود. (1) 527

درباره كودكى پيامبر آورده اند كه روزى ياران و همگنانش به جست وجويش پرداختند. پس از تلاش بسيار، او را در سايه ديوارى بيرون شهر مكه يافتند. آن گاه بسيار كوشيدند تا او را همراه خود به يك شب نشينى ببرند كه ساز و طبل در آن مترّنم و انواع بازى ها فراهم بود. كودك خردسال به نشانه عذرخواهى گفت: «انَا لَمْ أُخْلَقُ لِهذا؛ من براى اين كار آفريده نشده ام». (2) 528

محمد صلى الله عليه و آله چهار ساله شد. در يكى از روزها كه ضمره، برادر هم شيرش، مثل هميشه گوسفندان را به جلو انداخت كه به صحرا ببرد، محمد به سوى حليمه دويد و دست هايش را به گردن او آويخت و گفت: من مى خواهم با برادرم بروم. حليمه همان طور كه خم شده بود و صورتش را به صورت كودك محبوبش مى ماليد، پاسخ داد: تو دوست دارى با او باشى؟ محمد گفت: آرى، خيلى دوست دارم با گله در صحرا باشم. حليمه او را به طرف چادر برد.

ص: 186

سرمه به چشمش كشيد و روغنى به صورتش ماليد. كودك مى خواست بدود و به سوى ضمره برود، ولى حليمه سخت او را نگاه داشت، در آغوش گرفت و گفت: صبر كن! آن گاه بندى كه عقيق يمانى در وسطش آويزان بود، از بقچه بيرون كشيد و به گردن محمد آويزان كرد. محمد چانه خود را در گردنش فرو برد، به گونه اى كه غبغبى پيدا كرد. سپس كوشيد عقيق را كه زير چانه اش بود، ببيند و گفت: اين چيست؟ حليمه با مهربانى گفت: حرز است! محمد دوباره گفت: براى چه خوب است؟ حليمه پاسخ داد: براى اينكه تو را از چشم بد حفظ كند، اى نور چشم من! محمد بند را با يك تكان پاره كرد و گفت: مادر! من كسى را دارم كه حفظم كند! اين را گفت و عقيق را به چابكى در دست حليمه گذارد و به سوى گوسفندان دويد. باد با گيسوان بلندش بازى مى كرد. (1) 529

ص: 187

حضرت پرسيد: آيا از او راضى هستى؟ عرض كرد: راضى نبودم، ولى اكنون به واسطه شما راضى شدم. آن گاه جوان بى هوش شد. وقتى به هوش آمد، باز او را صدا زد. پاسخ داد. فرمود: چه مى بينى؟ عرض كرد: آن دو سياه چهره رفتند و اكنون دو نفر سفيدرو و نورانى آمدند كه از ديدن آنها من خشنود مى شوم. سپس از دنيا رفت. (1) 530 كسانى كه به مادر خود خدمت مى كردند، نزد پيامبر خدا ارزش والايى داشتند. داستان اويس قرنى در اين ميان جذابيت ويژه اى دارد. گويند اويس شتربانى مى كرد و از مزد آن، مخارج مادر خود را مى داد. يك روز از مادر اجازه خواست كه براى زيارت پيامبر به مدينه رود. مادرش گفت: اجازه مى دهم به شرط آنكه بيش از نصف روز در مدينه توقف نكنى. اويس حركت كرد. وقتى به خانه حضرت رسيد، پيامبر نبود. به ناچار اويس پس از يكى دو ساعت توقف، بدون ديدن پيامبر به يمن بازگشت. چون حضرت به خانه برگشت، پرسيد: اين نور كيست كه در اين خانه تابيده است؟ گفتند: شتربانى كه اويس نام داشت، به اينجا رسيد. هرچه منتظر ماند، شما نيامديد و بازگشت. پيامبر فرمود: آرى، اويس در خانه ما اين نور را به هديه گذاشت و رفت. آن گاه درباره او فرمود:

يَفُوحُ رَوائِحُ الْجَنَّةِ مِنْ قِبَلِ القَرَنِ وَ اشَوْقَاه اليْكَ يَا اوَيْسَ الْقَرنِ. (2) 531

نسيم بهشت از جانب يمن و قرن مى وزد. چه بسيار مشتاقم به ديدارت، اى اويس قرنى!

ص: 188

همچنين آورده اند كه مردى مادر سالخورده اش را به دوش گرفته بود و او را در اطراف كعبه، طواف مى داد. هنگام طواف، پيامبر را ديد. از آن حضرت پرسيد: آيا حق مادرم را ادا كردم؟ پيامبر فرمود: نه، حتى يك نفس او را جبران نكرده اى. (1) 532 پيامبر گرامى اسلام خيلى زود از نعمت پدر و مادر محروم شد. پدر ارجمند وى در دوران باردارى همسر خود آمنه، از سفر تجارتى شام بازنگشت و به ديار باقى شتافت. آمنه نيز در سفرى به يثرب كه براى زيارت قبر شوهر خود و ديدار با خويشاوندان انجام گرفت، بيمار شد و در ميانه راه درگذشت. در اين سفر، محمد صلى الله عليه و آله كه شش سال از عمرش مى گذشت، همراه مادر بود. (2) 533 يك ماه كه به همراه مادر در مدينه به سر مى برد، همه روزه كنار قبر عبداللَّه مى نشستند و اشك مى ريختند. اين منظره جان فرسا در خاطر كودك نقش بسته بود.

هنگام هجرت وقتى از كوچه هاى مدينه مى گذشت، همين كه چشمش به آن خانه افتاد، آن را شناخت و گفت: با مادرم در اين خانه منزل كرديم و اينجا قبر پدر من است. (3) 534 پيامبر همواره خاطره رحلت مادر مهربان را با خود داشت، به گونه اى كه پس از گذشت پنجاه و پنج سال، در سفر عمرة القضاء همين كه گذارش به مزار مادر افتاد، چنان اشك از ديدگانش فروريخت كه همه حاضران را به گريه انداخت. ايشان مى گفت: مهر و محبت مادرم را به خاطر آوردم. (4) 535

ص: 189

ص: 190

پسران و دختران مجرد خود را همسر دهيد كه خداوند مروتشان را افزون و سيرتشان را نيكو كند.

از سوى ديگر، ازدواج وسيله پاك دامنى شمرده شده است. پيامبر رحمت در سخنى ديگر مى فرمايد:

هُوَ اغَضُّ لِلْبَصَرِ اعَفُّ لِلْفَرجِ و الَفُّ و اشْرَفُ. (1) 539

ازدواج بهترين وسيله براى نفى نگاه شهوانى، برخوردارى از عفت جنسى، پاك دامنى و شرافت انسانى است.

پيامبر به مجردانى كه توانايى ازدواج دارند، هشدار مى داد و خود نيز به شيوه حسنه، آنان را به تزويج وامى داشت. براى نمونه، روزى عكاف يكى از جوانان مدينه خدمت پيامبر رسيد، آن حضرت از او پرسيد: آيا زنى دارى؟

گفت خير. فرمود: در اين باره مشكل دارى؟ گفت: خير. فرمود: سالم و توانگرى؟ گفت: آرى بحمدللَّه. حضرت فرمود: در اين صورت، تو از برادران شيطانى! يا بايد از راهبان مسيحى باشى- و اگر مسلمانى- مانند همه مسلمانان رفتار كن. زن گرفتن از سنت هاى من است. بدترين افراد شما بى زنان هستند و بدترين مردگان، مردگان مجردند. واى بر تو اى عكاف! زن بگير كه خطاكارى! گفت: يا رسول اللَّه! پيش از آنكه از جاى خود برخيزم، مرا زن بده! فرمود: كريمه، دختر كلثوم حميرى را به ازدواج تو درآوردم. (2) 540 ايشان در رفع نگرانى بعضى از افراد براى اداره زندگى مشترك مى فرمايد:

اتَّخِذوا الْاهْلَ، فَانَّهُ ارْزَقُ لَكُمْ. (3) 541

خانواده تشكيل دهيد كه براى شما روزى آور است.

ص: 191

ايشان در كلام شيرين ديگرى مى فرمايد:

تَزَوَّجُوا النِّساءَ، فَانَّهُنَّ يَأْتينَ بالْمالِ. (1) 542

با زنان ازدواج كنيد! آنان ثروت و روزى مى آورند.

جوانى خدمت پيامبر آمد و در محضر ايشان، اظهار نياز كرد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله به او پيشنهاد داد كه ازدواج كند. آن جوان از آنكه دوباره نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله برود و درخواست خويش را مطرح كند، شرم داشت.

در آن حال، مردى از انصار او را ديد و گفت: دختر خوش چهره اى دارم، مى خواهم او را به ازدواج تو درآورم! آن گاه آن جوان با دختر مرد انصارى ازدواج كرد و در پرتو اين پيوند، رحمت و فضل الهى برزندگى شان سايه افكند و در زندگى زناشويى شان گشايش فراهم آمد. روزى آن جوان خدمت پيامبرخدا آمد و ايشان را از ماجراى خويش آگاه كرد. پيامبر پس از شنيدن ماجراى شيرين اين جوان فرمود: «جوانان بر شما باد كه ازدواج كنيد». (2) 543 جوانى نزد پيامبر آمد و از ايشان درباره ازدواج رهنمود خواست.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

نَعَمْ انْكِحْ! وَعَلَيْكَ بِذَواتِ الدّينِ. (3) 544

آرى ازدواج كن و بر تو باد كه همسر دين دار برگزينى.

ايشان همسرگزينى بر محور ثروت يا زيبايى منهاى دين دارى را نهى كرده است و مى فرمايد:

هركه با زنى براى مالش ازدواج كند، خداوند او را به مال وى واگذار خواهد كرد. هركه با او براى زيبايى اش ازدواج كند، در او چيزى كه

ص: 192

خوشايند نيست، خواهد ديد و هركه با وى براى دينش ازدواج كند، خداوند تمام اين مزايا را براى او جمع خواهد كرد. (1) 545

رسول خدا صلى الله عليه و آله، مؤمنان را هم شأن و همتاى هم مى دانست. از نگاه او، ايمان، بهترين شرافت آدمى است و داستان ازدواج جويبر و ذلفا ترجمان ديگرى از اين انديشه نبوى است. جويبر مردى سياه پوست و فقير از اهل يمامه بود كه به حضور پيامبر شتافت و با اشتياق اسلام آورد. رسول خدا صلى الله عليه و آله او را مورد تفقد قرار مى داد و لباس و غذاى او و اصحاب صفه را فراهم مى كرد. روزى پيامبر نگاهى به جويبر كرد و فرمود: جويبر! چه خوب بود كه همسرى اختيار مى كردى تا هم شهوت خود را كنترل كنى و هم در امور دنيا و آخرت شريكى داشته باشى.

جويبر گفت: اى پيامبر خدا! پدرم و مادرم فدايت! كدام زن حاضر است به همسرى من تن دردهد؟ نه حسب و نسبى دارم و نه مال و جمالى. پيامبر فرمود: اى جويبر! خداوند جهان به بركت دين اسلام، آن كسى را كه در جاهليت شرافت داشت، پست كرد و كسانى را كه پست بودند، شرافت داد.

امروز همه مردم، سفيد، سياه، قريش، عرب و عجم برابرند و همه فرزندان آدم هستند و آدم هم از خاك آفريده شده است. جويبر! من براى هيچ كدام از مسلمانان، امروز نسبت به ديگرى فضيلتى نمى بينم، جز براى آن كه تقوا و فرمانبردارى اش در پيشگاه خدا بيشتر باشد. جويبر! هم اكنون نزد زياد بن لبيد كه شريف مردم قبيله بنى بياضه است، مى روى و به او مى گويى: رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا فرستاده و دستور داده است كه دخترت ذلفا را به عقد جويبر در آورى!

جويبر نيز با خوشحالى به سوى خانه زياد روانه شد. وقتى وارد خانه او شد، گروه زيادى از بستگان وى پيرامونش نشسته بودند و گفت وگو

ص: 193

مى كردند. جويبر اجازه ورود خواست و پيام پيامبر را اين گونه به زيادبن لبيد ابلاغ كرد: رسول خدا صلى الله عليه و آله پيغام داده است كه ذلفا را به عقد من درآورى!

پدر ذلفا گفت: آيا پيامبر خدا تو را براى ابلاغ اين پيام فرستاده است.

جويبر گفت: آرى! من سخن دروغ به رسول خدا صلى الله عليه و آله نسبت نمى دهم. پدر دختر گفت: ما دختران خود را به اشخاصى كه هم شأن ما نيستند، تزويج نمى كنيم! برگرد تا خودم نزد پيامبر بيايم و عذر خود را بگويم. جويبر ناراحت شد و بازگشت. در آن حال، ذلفا نزد پدر آمد و پرسيد: پدر جان! چه گفت وگويى با جويبر داشتى؟ پدر گفت: او مى گويد پيامبر مرا فرستاده است كه ذلفا را به همسرى من درآورى. ذلفا گفت: به خدا سوگند، جويبر دروغ نمى گويد! كسى را بفرست تا پيش از آنكه جويبر نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله رود، او را برگرداند.

زياد، بى درنگ، جويبر را از ميان راه برگردانيد و مورد احترام قرار داد و گفت: اينجا باش تا من برگردم. آن گاه خود به محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و گفت: پدر و مادرم فدايتان! جويبر حامل پيامى از سوى شما بود. ما طايفه انصار، دختران خود را جز به افراد هم شأن خود تزويج نمى كنيم. پيامبر فرمود: اى زياد! جويبر، مردى با ايمان است. مرد مؤمن هم شأن زن مسلمان است. دخترت را به همسرى جويبر درآور و از دامادى او ننگ مدار!

زياد به خانه برگشت و گفته هاى پيامبر را به دختر رسانيد، ذلفا نيز با خرسندى از نظر رسول خدا صلى الله عليه و آله، به پدر چنين گفت: پدر جان! اين را بدان كه اگر از فرمان پيامبر خدا سرپيچى كنى، كافر خواهى شد.

پس زياد بن لبيد دست جويبر را گرفت و او را به ميان بزرگان قوم خود آورد و ذلفا را به ازدواج او درآورد. مهريه و جهيزيه عروس را نيز برعهده

ص: 194

گرفت و به دليل تنگ دستى داماد، خودش، خانه اى با وسايل زندگى تهيه كرد و به وى اختصاص داد. بدين گونه ذلفا به همسرى جويبر درآمد. (1) 546 عكاف بن الوداعه الهلالى مى گويد: به خدمت پيامبر گرامى اسلام رسيدم.

پيامبر روى به من كرد و فرمود: اى عكاف آيا همسر دارى؟ گفتم: نه يا رسول اللَّه.

فرمود: آيا كنيز دارى؟ گفتم: نه يا رسول اللَّه. فرمود: آيا تو سالم و توان مند هستى؟

گفتم: آرى و الحمدللَّه. پيامبر فرمود: پس بدان كه تو از برادران شيطان هستى. يا برو و از راهبان ترسايان (نصارى) شو يا اينكه مانند مسلمانان عمل كن و بدان كه نكاح از سنت ماست. بدترين شما و پست ترين مردگانتان زنان و مردان مجرد و بدون همسرند. واى بر تو اى عكاف! ازدواج كن كه تاكنون خطا رفته اى! گفتم: يا رسول اللَّه! حال كه چنين است، پس براى من همسرى انتخاب كنيد، پيش از اينكه از جايم برخيزم. فرمود: كريمه، دختر كلثوم حميرى (كه ظاهر روايت نشان مى دهد، پيامبر پيش تر از جانب اين دختر وكيل بوده است) را به ازدواجت درآوردم. (2) 547

ص: 195

به كنيزم ستم كردى. پس از نيكى هاى مردمى گيرند و به اندازه حق زن بدو مى دهند. اگر مرد نيكى نداشته باشد، فرمان مى رسد او را به خاطر شكستن پيمان، در دوزخ افكنيد. (1) 548 كسى كه زنى بگيرد و در انديشه اش، قصد پرداخت مهريه نداشته باشد، هنگام مرگ بسان زناكاران مى ميرد. (2) 549

از سوى ديگر، خطاب به افرادى كه با سخت گيرى، زنان را به چشم پوشى از مهريه وادار مى كنند، مى فرمايد:

كسى كه به زنى زيان رساند تا بدان جا كه زن بگويد: مهرم حلال، جانم آزاد، پروردگار براى آن مرد، به مجازاتى كمتر از آتش دوزخ راضى نخواهد شد. (3) 550

البته در مكتب رسول اسلام، فزونى مهريه مورد نظر نبود، بلكه به تناسب شأن و توانايى مردان، مهريه براى زنان در نظر مى گرفت.

در روايتى آمده است: محمدبن مسلم از امام محمد باقر عليه السلام نقل كرده است كه زنى خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شرف ياب شد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه! مرا به ازدواج كسى در آوريد. پيامبر روى به اصحاب كرد و فرمود: چه كسى آماده است با اين زن ازدواج كند؟ مردى برخاست و آمادگى خود را اعلام كرد.

پيامبر پرسيد: مهريه او را چه قرار مى دهى؟ عرضه داشت: چيزى ندارم.

پيامبر نپذيرفت. آن زن بار دوم خواسته اش را تكرار كرد. پيامبر نيز فرمايش خود را تكرار كرد، ولى هيچ كس جز همان مرد اعلام آمادگى نكرد. اين كار سه بار تكرار شد تا پيامبر از آن مرد پرسيد: آيا چيزى از قرآن آموخته اى؟ عرضه داشت:

آرى. پيامبر فرمود: من اين زن را به ازدواج تو درآوردم، مشروط بر اينكه آنچه را از قرآن آموخته اى، به عنوان مهريه به او بياموزى و آن مرد پذيرفت.

ص: 196

در روايتى ديگر آمده است كه آن مرد عرضه داشت: يا رسول اللَّه! تنها يك سوره از قرآن را مى دانم. پيامبر فرمود: به اين زن به عنوان مهريه، بيست آيه قرآنى بياموز.

سهل ساعدى روايت كرده است كه زنى خدمت پيامبر بزرگ اسلام شرف ياب شد و عرضه داشت: يا رسول اللَّه! من خودم را به شما بخشيدم. پيامبر فرمود: من چشم داشتى به زنان ندارم. آن زن عرض كرد: پس مرا براى هركه خواهى از اصحاب خودت، عقد كن. مردى برخاست و عرضه داشت: يا رسول اللَّه! به ازدواج من درآورش. پيامبر فرمود: آيا چيزى دارى كه مهريه اش قرار بدهى؟ مرد گفت: به خدا سوگند، جز اين رداى خود چيزى ندارم. پيامبر فرمود: اگر آن را به همسرت بدهى، خود بدون ردا مى مانى. حال بگو آيا چيزى از قرآن آموخته اى؟ مرد گفت: آرى يا رسول اللَّه، سوره فلان و سوره فلان. پيامبر فرمود: حال من اين زن را به ازدواجت درآوردم، به شرط آنكه آنچه را از قرآن مى دانى، به عنوان مهريه به او بياموزى. (1) 551

ص: 197

ام سلمه گفت: من اين كلمات را حفظ كردم. هنگامى كه ابوسلمه از دنيا رفت، همان ها را با خود گفتم. بعد فكر كردم چگونه بهتر از ابوسلمه نصيب من خواهد شد. عدّه ام سپرى شد. روزى حضرت رسول اجازه ورود به خانه ام را خواست. من مشغول دباغى پوستى بودم. برخاستم و دست خود را شستم. تشكى از چرم كه داخلش ليف خرما بود، براى آن حضرت انداختم. بر روى آن نشست و مرا براى خود خواستگارى كرد. عرض كردم: يا رسول اللَّه! آيا ممكن است مرا به مثل شما رغبت و ميل نباشد؟ ولى چون زنى غيورم، مى ترسم عملى از من سر زند كه خداوند عذابم كند. از اين گذشته، عيالمند و مُسنّم. حضرت فرمود: عيال و بچه هايت بچه منند، ولى مسن بودنت؛ من هم همانند تو مسنم. آن گاه اظهار رضايت كردم و مرا تزويج كرد و خداوند به جاى ابوسلمه، بهتر از او؛ فردى چون پيامبر خدا به من عنايت فرمود. (1) 552 حضرت در سن كهولت، همسران متعدد اختيار كرد كه هريك براى رعايت مصلحتى بوده است، وگرنه لازم نبود به سراغ پيرزنان سالخورده برود. بعضى از ازدواج ها براى تأليف قلوب بود و جنبه سياسى داشت و بعضى ديگر نيز مصلحت اخلاقى داشت. براى نمونه، پيامبر در مراسم عمره قضاء كه يك سال پيش از فتح مكه صورت گرفت، با شكوه خاصى وارد مكه شد. ايشان شتران فراوانى همراه داشت و با نهايت محبت با مردم مكه برخورد مى كرد و خلاصه آنچه را موجب جذب قلوب مى شد، انجام داد. حتى زن بيوه اى از زنان مكه را كه با بعضى از سران قريش، خويشاوندى داشت، به ازدواج خود درآورد تا به رسم عرب، پيوند خويشاوندى خود را با آنها محكم كند. اين پيوند نقش بسزايى در جلب عواطف طايفه آن زن داشت. حتى پيامبر مى خواست براى ايجاد ارتباط بيشتر، براى آن ازدواج، وليمه و

ص: 198

غذايى تهيه و جمعى را دعوت كند كه مشركان نپذيرفتند. اين زن، ميمونه دختر حارث از قبيله عامريه و نيز خواهر ام الفضل، همسر عباس (عموى پيامبر) بود. (1) 553

ص: 199

اسلام كفر و (1) از گناهان بود، قطع و محو مى شود»؟ در اين هنگام، رسول خدا صلى الله عليه و آله شفاعت ام سلمه را در مورد برادرش پذيرفت و اسلام او را قبول كرد.554

ص: 200

وصلت آنان به هوس جاه و مال و جمال يا به عنوان معامله و تفاخر كه در بيشتر پيوندهاى آن عصر متعارف بود، صورت نگرفت، بلكه بر شالوده تجانس اخلاقى و حب فضيلت و ائتلاف روحى و محبت متبادل استوار شده بود و پايدار ماند. اين پيوند در پيشبرد دعوت اسلام و دلگرمى رسول اكرم صلى الله عليه و آله بسيار سودمند افتاد. اين زن با فضيلت و فداكار، همه جا شريك رنج و راحت و در تحمل سختى ها، يار و مددكار همسر خود بود. همه ثروت و دارايى خود را در راه اعتلاى كلمه توحيد و كمك به مستمندان بخشيد. خديجه، اولين كسى است كه به دين اسلام گرويد و پشت سر همسر خود به نماز ايستاد. تا او در قيد حيات بود، رسول اكرم صلى الله عليه و آله زن ديگرى اختيار نكرد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله با همسران خود با عطوفت و عدل رفتار مى كرد، كسى را بر كس ديگر ترجيح نمى داد. در مسافرت ها به نام هر كدام از آنها قرعه مى افتاد، او را همراه مى برد. (1) 557 ايشان هيچ گاه خشونت اخلاقى نداشت. به ويژه در مورد زنان نهايت رفق و مدارا را به كار مى برد و تندخويى و بدزبانى همسران خود را تحمل مى كرد. چنان كه بعضى از آنها گستاخى را به جايى رساندند كه اسرار داخلى او را فاش مى ساختند و با توطئه چينى و تبانى، آزارش مى دادند. به همين دليل، آياتى از قرآن مجيد در تهديد و توبيخ آنها نازل شد. (تحريم: 3- 5)

پس از جنگ با بنى نصير و بنى قريظه، بعضى از همسرانش به تصور اينكه حالا ديگر گنجينه هاى يهود به تصرف رسول اكرم صلى الله عليه و آله در آمده است، به فكر زندگى اشرافى و تجملى افتادند و تقاضاى زر و زيور كردند. او كه نمى خواست

ص: 201

عدل اجتماعى و بيت المال عمومى را فداى درخواست شخصى زنان خود كند، از پذيرش درخواست آنان خوددارى ورزيد و سخنان درشت آنان را ناشنيده گرفت.

ابوبكر و عمر كه از ماجرا خبر يافتند، درصدد تنبيه و تأديب دختران خود، عايشه و حفصه برآمدند، ولى رسول اكرم صلى الله عليه و آله آنها را از اين كار بازداشت. (1) 558 در اين ميان، رسول اللَّه صلى الله عليه و آله تنها به كناره گيرى از همسران خود بسنده كرد.

پس از گذشت يك ماه، با نزول آيات قرآن، دستور رسيد كه زنان خود را مخير كن تا يكى از اين دو راه را انتخاب كنند: هر كدام از آنها كه به ادامه همسرى تو علاقه مند است، بايد افزون طلبى را ترك كند و به همين زندگانى ساده و قناعت آميز بسازد و به ثواب بيشترى اميدوار باشد. هريك از آنها نيز كه مال دنيا و زندگانى پر تجمل را بر تو ترجيح بدهد، او را با تجهيزات كافى و شايسته رها كن. (احزاب: 28 و 29)

رسول اكرم صلى الله عليه و آله در دورانى كه زن را داراى روح انسانى و حقوق بشرى نمى دانستند، مقام و مرتبه زن را به پايه يك انسان داراى حق استقلال و تصرف در جان و مال خود بالا برد. حتى در لحظه هاى آخر حياتش نيز مدارا با زنان و رعايت مقتضيات فطرت زن را ياد آورد شد. در مقام توضيح و تمثيل فرمود:

زن به استخوان خميده دنده ها مى ماند و در همان وضعى كه هست، سودمند است و اگر بخواهند آن را راست كنند، مى شكند و ضايع مى شود. (2) 559

نقشه خلقت و مرزهاى فطرت را نمى توان تغيير داد و آنچه در صلاحيت مردان است، از زنان ساخته نيست و در دستگاه آفرينش، هر كدام موقعيت و مواهب ويژه خود را دارد. ايشان بر حسن معاشرت با زنان تأكيد فرمود و مى گفت:

ص: 202

همه مردمان داراى خصلت هاى نيك و بد هستند و مرد نبايد تنها جنبه هاى ناپسند را در نظر بگيرد و همسر خود را ترك كند؛ چون هرگاه از يك خصلت او ناراضى مى شود، خُلق ديگرش مايه خشنودى اوست و اين دو را بايد روى هم به شمار آورد. (1) 560

كسانى را كه از تلاش براى آسايش خانواده خودشان كوتاهى مى كنند، لعن و نفرين مى كرد و مى فرمود:

از رحمت خدا دور باد كسى كه خانواده خود را ضايع كند و آنها را به حال خود واگذارد. (2) 561

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به مردان سفارش مى كرد:

كسى كه همسرى گرفته است، بايد او را گرامى بدارد. (3) 562 اگر مرد به زنش بگويد «تو را دوست دارم»، هرگز از دل زن بيرون نمى رود. (4) 563

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله، محبت به زنان و چشم پوشى از اشتباه هاى آنها را مستحب مى شمرد (5) 564 و مى فرمود:

بهترين شما كسانى هستند كه براى زنان خود بهترين باشند و من از همه شما براى خانواده ام بهترم. (6) 565

همچنين مى فرمود:

هر مردى كه به همسرش سيلى بزند، آفريدگار بلندپايه به كليددار دوزخ فرمان مى دهد كه هفتاد سيلى داغ از آتش دوزخ به او بزند. (7) 566

ص: 203

نيز مى فرمايد: «همسرانتان را با چوب كتك نزنيد كه قصاص دارد». (1) 567 حضرت براى پاسدارى از حريم خانواده مى فرمود:

مردى كه با زنى نامحرم شوخى كند، پروردگار به خاطر هر واژه، هزار سال زندانى اش مى كند. (2) 568

ص: 204

هزار حج و هزار عمره و آزاد كردن هزار برده و شركت در هزار جهاد و عيادت هزار بيمار و حضور در هزار نماز جمعه و شركت در هزار تشييع جنازه و سيركردن هزار گرسنه و آزاد كردن هزار اسير. چنين كسى چشم از جهان فرونخواهد بست، جز آنكه جايگاهش را در بهشت خواهد ديد. اى على! خدمت به همسر، كفاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را فرو مى نشاند. (1) 570

در سيره رسول اكرم صلى الله عليه و آله، كار مرد در خانه با ارزش تلقى شده است و خود ايشان در خانه به همسرانش كمك مى كرد. نقل شده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در خانه كار مى كرد و بيشتر كارش دوزندگى بود. همچنين جامه خود را مى شست و گوسفندانش را مى دوشيد و كارهاى شخصى اش را خود انجام مى داد. (2) 571

ص: 205

كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يُسَلِّمُ عَلَى النِّساءِ و يَرُدُّونَ عَلَيهِ السَّلامَ و كانَ اميرُالمؤمنينَ عليه السلام يُسَلِّمُ على النِّساءِ و كان يَكْرَهُ انْ يُسَلِّمَ عَلَى الشَّابَّةِ مِنْهُنَّ و يَقُولُ: أَخافُ انْ يُعْجِبَنى صَوْتُها فَيَدخُلَ عَلىَّ اكْثَرُ مِمّا اطْلُبُ مِنْ الأَجْرِ. (1) 572

رسول خدا صلى الله عليه و آله به زن ها سلام مى كرد. آنها نيز پاسخ سلامش را مى دادند.

اميرالمؤمنين على عليه السلام به زن ها سلام مى كرد، ولى كراهت داشت به زن هاى جوان سلام كند و مى فرمود: مى ترسم آهنگ صداى آنها در من اثر كند. آن وقت، زيان اين كار از پاداشى كه در نظر دارم، بيشتر شود.

سلام گفتن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به زنان، نشان دهنده ارزش و كرامت زنان پيش ايشان و توصيه پيروانش به چنين احترام گذاشنى است. نمونه ديگر اقدام پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله به بانوان، يارى رساندن به همسران خويش در محيط خانواده بود. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در خانه، لباس خود را مى دوخت، در را باز مى كرد و گوسفند و شتر را مى دوشيد. هرگاه خدمت كارش خسته مى شد، گندم يا جو دستاس مى كرد. گوشت را قطعه قطعه مى كرد و در گرفتارى هاى خانواده اش به آنان يارى مى رساند. به هنگام خواب، آب وضوى خود را آماده مى ساخت. (2) 573 پيامبر اسلام درباره احترام به زنان مى فرمود:

الا خَيرُكم خَيْرُكُمْ لِنَسائِهِ (لِاهْلِهِ) وَانا خَيْرُكُمْ لِنسائى (لِاهْلى). (3) 574

آگاه باشيد كه بهترين شما كسانى هستند كه با زن هاى خود (با خانواده خويش) مهربان تر باشند و من از اين نظر بهترين شمايم.

ص: 206

ص: 207

بچه ها را بويى بهشتى مى دانست. (1) 577 مى فرمود:

كسى كه پسرش را شاد كند، گويا برده اى از تبار اسماعيل را آزاد كرده است و كسى كه (با كارى يا هديه اى) پسرش را خوشحال كند، گويا از هراس خداوند گريسته است و هرگاه يكى از شما به پسرش وعده اى مى دهد، بايد آن را انجام دهد. (2) 578

همچنين مى فرمود:

بهترين فرزندان شما، دختران هستند. (3) 579 هيچ خانه اى نيست كه در آن دختران باشند، جز اينكه هر روز دوازده بركت و رحمت از آسمان بر آن فرود مى آيد و ديدار فرشتگان از خانه قطع نمى شود و هر روز و شب براى پدر آنان عبادت يك سال نوشته مى شود. (4) 580 دادن هديه بايد از دختران آغاز شود، همانا پروردگار والامرتبه با دختران و زنان مهربان است و كسى كه با آنان مهربان تر باشد، بسان كسى است كه از بيم خداوند والامرتبه گريسته است. (5) 581 كسى كه دخترى داشته باشد و او را نيازارد و تحقير نكند و پسرانش را بر او برترى ندهد، خداوند او را وارد بهشت مى كند. (6) 582 آن كس كه سه دختر داشته باشد و آنان را تربيت كند و شوهر دهد و با آنان به نيكى رفتار كند، پاداش وى بهشت است. (7) 583

ص: 208

پيامبر اسلام به والدين سفارش مى كرد:

با فرزندانتان به عدالت رفتار كنيد، همان گونه كه دوست داريد با شما به نيكى و مهربانى و عدالت رفتار شود. (1) 584

روزى مردى را ديد كه يكى از دو فرزنش را مى بوسد و ديگرى را نمى بوسد. فرمود: چرا با آنها به عدالت رفتار نمى كنى؟ (2) 585 در حديثى مى فرمايد: «زمانى كه به خردسالان وعده اى داديد، بدان وفا كنيد؛ چون آنان شما را روزى دِه خود مى پندارند». (3) 586 عبداللَّه بن عامر مى گويد: من كودك بودم كه حضرت به خانه ما آمد. رفتم كه بازى كنم، مادرم صدايم زد و گفت: عبداللَّه، بيا تا چيزى به تو بدهم. پيامبر فرمود: چه مى خواهى به او بدهى؟ مادرم گفت: خرما. رسول گرامى فرمود:

اگر به او نمى دادى، دروغ گو به شمار مى آمدى. (4) 587 ايشان مى فرمود: «فردى كه كودك دارد، بايد با او كودكى كند.» (5) 588 اصولًا احترام و محبت به كوچك ترها، عامل مهمى در جلوگيرى از آشفتگى روحى و عقده اى بارآمدن آنهاست. تجربه نشان داده است كودكانى كه در خانه و مدرسه و به طور كلى در محيط زندگى و جامعه مورد بى محبتى قرار مى گيرند، روح پاك و لطيفشان جريحه دار مى شود. در نتيجه، وقتى بزرگ مى شوند، به انسانى بى تحرك و منحرف تبديل مى شوند. آن حضرت مى فرمود: «اكْرِمُوا اوْلادَكُمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُمْ؛ فرزندان خود را كرامت كنيد و با آداب نيكو با آنها معاشرت كنيد». (6) 589

پيامبر كرامت مى فرمايد:

ص: 209

اذَا سَمَّيْتُم الْولَدَ فَأَكْرِمُوهُ وَ أَوْسِعُوا لَهُ فِى الْمَجالِسِ وَ لَا تُقَبِّحوا لَهُ وَجْهاً. (1) 590

وقتى نام فرزندتان را مى بريد، او را گرامى داريد و جاى نشستن را براى او توسعه دهيد (احترامش كنيد) و نسبت به او ترش رو نباشيد.

در خبر ديگرى وارد شده است كه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مردم را به نماز دعوت كرد. حسن، نوه خردسالش نيز با آن حضرت بود. پيامبر كودك را كنار خود نشاند و به نماز ايستاد. در ميانه نماز، يكى از سجده ها را خيلى طول داد. راوى حديث گويد: من سر از سجده برداشتم و ديدم حسن از جاى خود برخاسته و روى دوش پيامبر نشسته است. وقتى نماز تمام شد، مردم گفتند: اى رسول خدا! چنين سجده اى از شما نديده بوديم. گمان كرديم وحى به شما رسيده است. فرمود:

وحى نرسيده بود. فرزندم حسن در حال سجده بر دوشم سوار شد. نخواستم شتاب كنم و كودك را بر زمين گذارم. آن قدر صبر كردم تا خود از شانه ام پايين آمد. (2) 591 يعلى عامرى از محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله خارج شد تا در مجلسى كه دعوت داشت، شركت كند. جلو خانه، حسين عليه السلام را ديد كه با كودكان سرگرم بازى است. چيزى نگذشت كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله نيز همراه اصحاب از خانه بيرون آمد. وقتى حسين را ديد، دست هايش را باز كرد و از ياران خود جدا شد. به طرف كودك رفت تا او را بگيرد. كودك، خنده كنان از اين طرف به آن طرف مى گريخت و رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز از پى او روان بود. بچه را گرفت. دستى زير چانه كودك و دست ديگر پشت گردن او گذاشت، لب بر لبش نهاد و او را بوسيد. (3) 592

ص: 210

پيشواى بزرگ اسلام در حضور مردم با فرزندش چنين برخورد مى كرد تا علاوه بر انجام وظيفه، آنان را در راه تربيت فرزندان، به شاد كردن كودكان و بازى با آنها توجه دهد.

ص: 211

همچنين نعمان بن بشير مى گويد: روزى پدرم به من هديه اى داد و به ديگر برادران و خواهرانم چيزى نداد. مادرم، عمرة بنت رواحه به پدرم گفت: من به اين تبعيض راضى نمى شوم، مگر آنكه رسول خدا صلى الله عليه و آله درستى عمل تو را گواهى كند! پس پدرم به محضر پيامبر شرف ياب شد و عرض كرد: اى رسول خدا! من به فرزندم هديه اى داده ام و همسرم مرا واداشته است كه شما را بر صحت آن گواه گيرم. پيامبر پرسيد: آيا به همه فرزندانت چنين هديه اى داده اى؟ گفت: نه. حضرت فرمود: پس از خدا بترسيد و بين فرزندانتان به عدالت رفتار كنيد. من بر كار ظالمانه گواهى نمى دهم. (1) 595 امام صادق عليه السلام از پدران بزرگوارش روايت كرده است كه شبى رسول خدا صلى الله عليه و آله در حالى كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام با او بودند، به خانه فاطمه عليها السلام وارد شد و به آنان فرمود: برخيزيد و با يكديگر كشتى بگيريد! آنان به كشتى گرفتن پرداختند. فاطمه زهرا عليها السلام براى بعضى از كارهاى خود بيرون رفته بود. چون بازگشت، شنيد كه پيامبر مى فرمود: جانم حسن! حسين را سخت بگير و به زمين بزن! فاطمه عليها السلام عرض كرد: پدرجان! عجيب است كه اين را بر آن جرئت مى دهى، آيا بزرگ تر را بر كوچك تر دلير مى كنى؟ پيامبر فرمود: دخترم! آيا راضى نيستى كه من به حسن، چنين مى گويم و اين دوستم جبرئيل عليه السلام است كه مى گويد: جانم حسين! حسن را محكم بگير و برزمين بيفكن (يعنى من حسن را تشويق مى كنم و جبرئيل، حسين را). (2) 596

ص: 212

ص: 213

نوع نشست و برخاست رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در برابر ديگران، از منظر امام على عليه السلام چنين ترسيم شده است: «ديده نشد كه پيامبر خدا پيش روى كسى پايش را دراز كند». (1) 599 رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در تمام ابعاد زندگى، اسوه و الگوى ديگران است. وارد شده است كه خداى سبحان، نيكوترين ادب ها را به رسول و نبى خود آموخته است: «انَّ اللَّهَ عزَّوجلَّ ادَّبَ نَبِيَّهُ فَأحْسَنَ أدَبَه؛ خداى سبحان، پيامبرش را نيكو ادب كرده است». (2) 600

او با انسان ها يكسان برخورد مى كرد و خارج از معيارها و ارزش ها تفاوت ايجاد نمى كرد. ميان تهى دستان و ثروتمندان فرق نمى گذاشت: «يُصافِحُ الْفقيرَ وَ الْغَنىّ.» (3) 601 پيامبر اسلام حتى با خدمت گزار خويش نيز به ادب و احترام رفتار مى كرد. از انس بن مالك نقل است:

به آن خدايى كه او را به حق مبعوث كرد، هيچ گاه نشد كارى كه خوشايند آن جناب نبود، به من فرموده باشد كه چرا چنين كردى و هرگاه زنان آن حضرت، مرا ملامت مى كردند، مى فرمود: «كارى نداشته باشيد، مقدر چنين بوده است». (4) 602

حضرت وقتى با كسى دست مى داد، دست خود را نمى كشيد تا آن طرف دستش را بكشد. (5) 603 ايشان احترام فوق العاده اى به ميهمان مى گذاشت، به گونه اى كه مشايعت ميهمان تا دم خانه از سنت پيامبر بود. همچنين هنگامى كه براى رسول خدا صلى الله عليه و آله ميهمان مى رسيد، حضرت با او غذا ميل مى فرمود و تا

ص: 214

ميهمان از غذا خوردن دست نمى كشيد، رسول خدا صلى الله عليه و آله همچنان به خوردن ادامه مى داد. (1) 604 اگر كسى خدمت پيامبر مى رسيد و آن حضرت مشغول نماز بود، نمازش را مختصر مى كرد و به پايان مى رسانيد. پس از نماز، درخواست آن شخص را مى پرسيد و پس از برآوردن خواسته او، بار ديگر به نماز مى ايستاد. (2) 605 پيامبر هركس را مى ديد، نخست سلام مى كرد. هنگام دست دادن با اصحاب خويش، نخست دست خود را پيش مى آورد. هركس كه نزد پيامبر مى آمد، مورد احترام پيامبر قرار مى گرفت. چه بسا عباى خويش را براى او مى گسترد و تشكچه مخصوص خود را براى او پهن مى كرد و اگر آن شخص نمى پذيرفت، با اصرار او را بر آن مى نشانيد. (3) 606 روزى شخصى وارد مسجد شد. پيامبر نيز تنها در مسجد نشسته بود.

وقتى متوجه شد شخصى تازه وارد به سوى او مى آيد، از جاى خود حركت كرد و اندكى جاى خود را تغيير داد. آن مرد عرض كرد: در جايى به اين بزرگى، چرا جاى خود را عوض كرديد؟ پيامبر فرمود: حق هر مسلمانى بر مسلمانان ديگر آن است كه هر وقت ببيند شخصى مى خواهد نزد او بنشيند، به احترام او جاى خود را به او بدهد و كمى آن طرف تر برود. (4) 607

ص: 215

پيامبر آمد و شكايت خود را تكرار كرد. پيامبر نيز همان پاسخ را داد. او براى بار سوم نزد پيامبر آمد و از همسايه اش شكايت كرد. اين بار پيامبر به او فرمود: روز جمعه كه مردم براى نمازجمعه حركت مى كنند، اثاث خانه ات را بر سر راه مردم بگذار. مردم از تو مى پرسند، چرا وسايل خانه ات را بيرون ريخته اى؟ تو ماجراى آزار همسايه را به آنها بگو. آن مرد دستور پيامبر را اجرا كرد. همسايه اش براى حفظ آبروى خود، از او خواهش كرد: اثاث هايت را به خانه ات بازگردان و من با خدا عهد مى كنم كه ديگر به تو آزار نرسانم. (1) 608 مولاى متقيان، على عليه السلام نيز در آخرين لحظه هاى عمر، فرزندان را به رعايت حقوق همسايگان سفارش فرمود:

اللَّهَ اللَّهَ فى جِيرانِكُم فَإنَّهُ وَصِيَّةُ نبيِّكُمْ. (2) 609

خدا را خدا را در مورد همسايگانتان (در نظر داشته باشيد و به آنها نيكى كنيد)؛ كه اين سفارش پيامبرتان است.

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است:

كسى كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد، همسايه اش را آزار نمى دهد. (3) 610

همسايه خوب آن نيست كه همسايه اش را آزار ندهد، بلكه همسايه خوب آن است كه آزار همسايه را هم تحمل كند. (4) 611

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

مردى از انصار خدمت پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: من خانه اى در فلان محله خريده ام. نزديك ترين همسايه ام كسى است كه نه از شر او ايمنم و نه به نيكى او اميدوارم. پيامبر به على عليه السلام و سلمان و اباذر (راوى

ص: 216

مى گويد چهارمى را فراموش كرده ام گمان مى كنم مقداد باشد) دستور داد در ميان مسجد با صداى بلند بگويند: «لَاإيمانَ لِمَنْ لَم يَأمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛ ايمان ندارد كسى كه همسايه خويش را ايمن نگرداند از آزار و شر خود.» پس از آن فرمود: «اعلام كنيد تا چهل خانه از چهار طرف چپ و راست، جلو و عقب، همسايه به شمار مى روند». (1) 612

رسول اكرم صلى الله عليه و آله در تفسير آيه «وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ» (ماعون: 4) مى فرمايد:

كسى كه همسايه اش را از ماعون (يعنى نيازهاى ضرورى زندگى) منع كند، خداوند در قيامت او را از خير خود منع مى كند و او را به خودش وامى گذارد و كسى كه خدا او را به حال خود واگذار كند، در بدترين حالت خواهد بود. (2) 613

حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله مى فرمود:

هماره جبرئيل درباره همسايه سفارش مى كرد، تا بدان جا كه گمان كردم همسايه به زودى ميراث برخواهد شد. كسى كه به پروردگار و روز رستاخيز باور دارد، همسايه اش را نيازارد.

ايشان نيازردن همسايه را تا بدان جا گسترش داد كه فرمود: «اگر سگ همسايه ات را بزنى، همسايه ات را آزرده اى». (3) 614 در نبرد تبوك نيز فرمود: كسى كه همسايه اش را مى آزارد، همراه ما نيايد. به ايشان گفتند: فلان زن روزها روزه مى گيرد و شب ها عبادت مى كند و در راه خدا انفاق مى كند، ولى همسايه اش را با زبانش مى آزارد. فرمود: خيرى در او نيست و از دوزخيان است. گفتند: بانوى ديگرى است كه تنها نمازهاى واجبش را مى خواند و تنها ماه مبارك رمضان روزه مى گيرد، ولى همسايه اش را نمى آزارد. حضرت فرمود: او از بهشتيان است. (4) 615

ص: 217

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمود:

حق همسايه بر آدمى اين است: اگر همسايه اش از او پول طلبيد، به او وام دهد. اگر به همسايه اش نيكى رسيد، به او تبريك بگويد. اگر به همسايه اش گزندى رسد، دلدارى اش دهد، اگر ميوه اى مى خرد، به او هديه دهد. اگر به رايگان چيزى نمى بخشد، پس آن را پنهانى به خانه خويش بَرَد. خانه اش را چنان بلند نسازد كه مانع عبور باد و نسيم شود، مگر با اجازه او. به فرزندش چيزى ندهد كه بچه هاى همسايه خشمگين شوند.

همسايه ها سه دسته اند: دسته اول سه حق دارد: حق مسلمان بودن؛ حق همسايگى و حق خويشاوندى. دسته دوم دو حق دارد: حق اسلامى و حق همسايگى. گروه سوم نيز همسايگان كافرند كه تنها از حق همسايگى برخوردارند. (1) 616

ص: 218

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله مى كوشيد با بازى كردن و هديه دادن به كودكان، آنان را خوشحال كند. پس در اين باره سفارش مى كرد:

كسى كه دختربچه خويش را خوشحال كند، مانند اين است كه برده اى از فرزندان اسماعيل عليه السلام را آزاد كرده باشد و كسى كه پسر بچه خود را خوشحال كند، همانند اين است كه از خوف خدا، اشك ريخته باشد. (1) 618

حضرت محمد صلى الله عليه و آله برآن بود تا كودكان آزرده خاطر نشوند. ايشان براى رشد و شكوفايى كودك به آنان شخصيت مى داد و به ديگران سفارش مى كرد كه به كودكان خود احترام بگذارند. (2) 619 خود ايشان با همه عظمتى كه داشت، در كوچه و بازار به كودكان سلام مى كرد و مى فرمود اين كار را مى كنم تا پس از من نيز سنت گردد. (3) 620 بايد توجه داشت همان گونه كه شخصيت دادن به كودكان سبب عزت مندى آنان مى گردد، تخريب شخصيت، آنان را سست و زبون بارمى آورد.

در اهميت دادن رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به كودكان موارد زير شنيدنى است:

1. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله چون در نماز مى شنيد كه كودكى گريه مى كند، نمازش را طول نمى داد تا مادرش به او رسيدگى كند. (4) 621 2. رسول خدا صلى الله عليه و آله چون كودكان انصار را مى ديد، دست بر سر ايشان مى كشيد و به آنها سلام مى داد و برايشان دعا مى كرد. (5) 622 3. چون حضرت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله از سفر برمى گشت، كودكان به استقبال وى مى آمدند. پيامبر مى ايستاد و مى فرمود تا آنها را با خود سوار كنند. خود، بعضى را بر پيش چهارپا مى نشاند و بعضى را بر پس و بعضى را مى فرمود تا اصحاب سوار كنند. (6) 623 4. چون نوزاد كوچكى را براى دعا يا نام گذارى به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى آوردند، حضرت براى احترام صاحبش، او را در دامن خود مى گذارد.

گاهى اتفاق مى افتاد كه كودكى در دامن پيامبر ادرار مى كرد. كسى كه بول كردن

ص: 219

كودك را مى ديد، بر سر او فرياد مى كشيد، ولى نبى اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمود: با تندى، از ادرار كودك جلوگيرى نكنيد تا اينكه ادرارش تمام شود. هنگامى كه دعا يا نام گذارى تمام مى شد، والدين كودك با خوشحالى، كودك خويش را مى گرفتند و آزردگى و ملالت خاطرى در پيامبر احساس نمى كردند. هنگامى كه آنان مى رفتند، حضرت، لباس خود را تطهير مى كرد. (1) 624

ص: 220

ايشان ماندند. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله، مسئوليت هاى بزرگ فرهنگى، اجتماعى و نظامى را به جوانان واگذارمى كرد. پيش از هجرت حضرت به مدينه، مصعب بن عمير را كه نوجوانى بيش نبود، براى انجام رسالت فرهنگى و تبليغى به مدينه فرستاد. وى در جنگ هاى بدر و احد، فرمانده و پرچمدار سپاه حق بود كه با حماسه آفرينى در جنگ احد به شهادت رسيد.

پس از فتح مكه نيز عتاب بن اسيد را به عنوان والى مكه برگزيد، در حالى كه بيست و يك سال بيشتر نداشت و افراد بزرگ تر از وى در بين صحابه هم فراوان بود. وقتى به اين كار حضرت اعتراض كردند، حضرت با متانت پاسخ داد كه بزرگى سن، ملاك مسئوليت نيست. ملاك، شايستگى و فضيلت است و شايستگى و فضيلت به سن و سال نيست. به تعبير ديگر، سن سبب بزرگى نيست. فضيلت و شايستگى مايه بزرگى است: «فَلَيْسَ الْأكبرُ هُو الْافضلُ بَل الْافضلُ هُو الْاكبرُ». (1) 626

همين مطالب در مورد معاذ بن جبل كه 26 سال داشت، مطرح شد. پيامبر، ايشان را به عنوان مبلّغ دينى در مكه منصوب كرده بود. (2) 627 همچنين اسامة بن زيد را در سمت فرماندهى لشكرى به جنگ روميان فرستاد، در حالى كه تنها 18 سال داشت.

پيامبر در پاسخ معترضان فرمود: اسامه همانند پدرش زيد شايسته اين مقام است. (3) 628 فراهم آوردن وسيله ارتباطى جوانان با خداوند و خدامحورى در كارها، در سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جايگاهى بس رفيع داشت، به گونه اى كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله در توصيه اى به يكى از جوانان عصر خويش مى فرمايد:

اى جوان! كلماتى به تو مى آموزم: حق خداوند متعال را رعايت كن؛ خداوند نيز تو را حفظ مى كند. حق خداوند را رعايت كن كه آن را فراروى خويش

ص: 221

مى يابى. هرگاه چيزى بخواهى، از خداوند بخواه. هرگاه يارى جستى، از خداوند يارى جوى. بدان اگر همه مردمان گرد آيند تا بهره اى به تو رسانند، نخواهند توانست نفعى به توبرسانند، مگر آنچه خداوند متعال براى تو مقرر كرده است و اگر گرد آيند تا زيانى به تو برسانند، نخواهند توانست زيانى به تو برسانند، مگر آنچه خداوند به زيان تو مقرر كرده است. (1) 629

باز ايشان در كلام زيبايى مى فرمايد:

مَنْ احَبَّ انْ يَعْلَمَ ما لَهُ عِندَ اللَّهِ فَلْيَعْلَمْ مَا للَّهِ عِنْدَهُ. (2) 630

هر كه دوست دارد بداند نزد خدا چه دارد، بايد بداند خدا نزد او چه دارد.

به فرموده ايشان، اگر ياد خدا فزونى يابد، محبت خدا هم فراهم مى آيد:

«مَنْ اكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ احَبَّهُ؛ هركس بسيار خدا را ياد كند، خدا هم او را دوست خواهد داشت». (3) 631

مشورت، از نگاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله جايگاه ويژه اى داشت تا جايى كه مى فرمود: «لا مُظاهَرَةَ اوْثَقُ مِن الْمُشاوَرَةِ؛ هيچ پشتيبانى قابل اعتمادتر از مشورت نيست». (4) 632

ايشان پيوسته ياران و پيروان خويش را به مشاوره توصيه مى فرمود. (5) 633 رسول اكرم صلى الله عليه و آله هفت سال سوم زندگى را دوران مشورت و وزارت جوان دانسته است. (6) 634 او به جوانان اهميت مى داد و در صحنه هاى مختلف، ديدگاه هاى آنان را جويا مى شد.

در سال سوم هجرت كه قريش با سه هزار مرد جنگى با مسلمانان وارد جنگ شد و زمينه نبرد احد را فراهم آورد، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از آگاهى از

ص: 222

تصميم قريش، در پى مقابله با هجوم مشركان برآمد. ايشان خوش نداشت كه جنگ جويان مسلمان در بيرون شهر مدينه با دشمن روبه رو شوند، بلكه برخورد با مشركان را در مدينه ترجيح مى داد. (1) 635 ازاين رو، نظر خود را با اصحاب در ميان گذاشت و آنان را به مشورت فراخواند.

بزرگان مهاجر و انصار نيز ديدگاه پيامبر را پسنديدند و با ايشان هم عقيده شدند، ولى جوانان كه بسيارى از آنان به دليل كوچكى، در نبرد بدر شركت نكرده بودند، به شوق شهادت، با اين رأى مخالفت كردند و گفتند: اى رسول خدا! ما را بر سر دشمن ببر تا گمان نكنند كه ترسيده ايم و از ناتوانى و زبونى در شهر مانده ايم. (2) 636 در نتيجه اصرار آنان، رسول خدا صلى الله عليه و آله، نظر جوانان را مقدم داشت و تصميم به حركت گرفت. پس به خانه رفت، سلاح پوشيد و آماده حركت شد. ايشان در پاسخ به ياران جوانش كه در پى توبيخ صحابى بزرگ سعد بن معاذ و اسيد بن حضير، از اصرار خويش معذرت خواستند، فرمود: پيامبرى را سزاوار نيست كه لباس جنگ بپوشد و بى آنكه جنگ كند، آن را از تن در آورد.

اكنون بنگريد به آنچه انجام مى دهيد و به نام خدا رهسپار شويد كه اگر شكيبا باشيد، پيروز خواهيد شد. (3) 637 نيكويى مشاوره و شخصيت دادن به ياران جوان، نزول اين آيات را به همراه داشت:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ولَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَاْنفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ و شاوِرْهُمْ فِى الْامْرِ فَاذا عَزَمْتَ فَتَوكَّلْ عَلَى اللَّهِ انَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلين. (آل عمران: 159)

ص: 223

به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان نرم (و مهربان) شدى و اگر خشن و سنگ دل بودى، از اطراف تو پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب و در كارها با آنان مشورت كن، ولى هنگامى كه تصميم گرفتى (قاطع باشى)، بر خدا توكل كن؛ زيراخداوند، متوكلان را دوست دارد.

نگاه مهربان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به جوانان، همراه با بزرگداشت شخصيت و تكريم احساسات آنان، بسيار ارزشمند است. ايشان به ديگران نيز توصيه مى فرمايد:

أوْصيكَمْ بِالشُبانِ خَيْراً فَانَّهُمْ ارَقُّ أَفْئِدَةً. (1) 638

شما را سفارش مى كنم كه با جوانان به خوبى و نيكى رفتار كنيد؛ چون آنان نازك دل ترند.

ص: 224

رسول رحمت همواره خانواده ها را به احترام پيران فرا مى خواند و مى فرمود:

كهن سال در ميان خاندانش بسان پيامبر در ميان امتش است. (1) 642 از ما نيست كسى كه كهن سالان ما را احترام نكند؛ (2) 643 (زيرا) بركت با بزرگان شماست. (3) 644

عبدالرحمن بن عبداللَّه مى گويد: از پدرم شنيدم كه مى گفت پدرم، بديل بن ورقاء برايم تعريف كرد وقتى مكه فتح شد، عباس عموى پيامبر، مرا در برابر رسول خدا صلى الله عليه و آله متوقف ساخت و عرضه كرد: اى رسول خدا! امروز، روزى است كه هر قومى (از مسلمانان) به شرافتِ كارى دست يافتند. در مورد دايى خودتان، بديل بن ورقاء كه از ريش سفيدان قبيله خود بوده و اكنون خانه نشين شده و كارى به او سپرده نشده است، فكرى كنيد!

پيامبر به بديل فرمود: ابروان خود را كنار بزن. بديل ابروانش را بالا زد و نقاب از صورت برگرفت و محاسن سياهش پيدا شد. پيامبر پرسيد: چند سال دارى؟ او در پاسخ گفت: اى رسول خدا، من نود و هفت سال دارم. پيامبر لبخندى زد و فرمود: خداوند بر جمال و سياهى (ريش) تو بيفزايد و تو و فرزندانت را از مواهبش بهره مند سازد.

ا

ص: 225

ص: 226

در خبر ديگرى نيز آمده است: كودك يتيمى نزد رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: پدرم از دنيا رفته و مادرم تنگ دست و فقير است. خواهرم شوهر و سرپرستى ندارد. از چيزهايى كه خدا به تو عنايت فرموده است، به من اطعام كن تا خداى تعالى خشنود گردد. (1) 647 پيامبر تحت تأثير سخنان كودك قرار گرفت و به او فرمود: چقدر نيكو سخن مى گويى! پس به بلال حبشى فرمود: با شتاب به حجره هاى همسران من برو و ببين اگر غذايى هست، با خود بياور. بلال رفت و به جست وجو پرداخت و 21 دانه خرما يافت و به خدمت پيامبر آورد.

حضرت خرماها را به سه قسمت تقسيم كرد. هفت عدد آن را به كودك يتيم داد و فرمود: بقيه را بگير. نصف آن را به مادرت بده و نصف ديگر را به خواهرت.

كودك يتيم در حالى كه خوشحال و خندان بود، به طرف خانه خود حركت كرد.

در اين هنگام، يكى از ياران پيامبر به نام معاذ از جا برخاست و دست نوازش و محبت بر سر آن كودك يتيم كشيد و با سخنان مهرانگيز، وى را تسلى خاطر داد و گفت: خداوند يتيمى تو را جبران كند و تو را جانشين پدرت قرار دهد.

پيامبر به معاذ فرمود: اى معاذ! كار تو را ديدم. بدان كه هركس يتيمى را سرپرستى كند و دست نوازش بر سر او بكشد، خداوند به هر تارمويى كه از زير دستش مى گذرد، پاداش نيكويى به او مى دهد و گناهى از گناهان او را محو مى كند و بردرجه و مقام او مى افزايد.

ايشان در سخنى ديگر مى فرمايد: آيا دوست دارى دلت نرم شود و به حاجت خود برسى؟ به يتيم مهرورزى كن، او را نوازش كن و از غذاى

ص: 227

خويش به او بخوران تا دلت نرم شود و به حاجت خود برسى. (1) 648

همچنين فرمود:

محبوب ترين خانه هاى شما در نظر خداوند، خانه اى است كه در آن به يتيمى احترام نهاده شود. (2) 649

حضرت در روايت ديگرى مى فرمايد:

در بهشت خانه اى به نام خانه شادمانى هست. تنها و تنها كسى به اين خانه مى رود كه يتيمان دين باور را شاد سازد. (3) 650

ص: 228

و سفره در نظر پيامبر، غذايى بود كه شركت كنندگان بيشترى بر سر طعام باشند. (1) 652 در سفره هاى جمعى، رسول خدا صلى الله عليه و آله، زودتر از همه دست به غذا مى برد و ديرتر از همه دست از غذا مى كشيد تا ديگران بدون حجب و حيا و خجالت كشيدن، غذا بخورند. (2) 653 مى فرمود تا هركس از جلوى خودش غذا بخورد. آن حضرت غذا خوردن به تنهايى را دوست نداشت و تنها غذا نمى خورد. (3) 654 هرگاه با جمعى به ميهمانى مى رفت، اگر كسى كه دعوت نبود، با او و يارانش همراه مى شد، نزديك خانه ميزبان كه مى رسيدند، مى فرمود: تو را كه دعوت نكرده اند، همين جا باش تا براى تو هم از ميزبان، اجازه بگيريم. (4) 655 هرگاه ميهمان به خانه وى مى آمد، با ميهمان غذا مى خورد و از سفره دست نمى كشيد تا آنكه ميهمان از طعام دست بكشد. (5) 656 غذاى داغ نيز نمى خورد. (6) 657 سلمان فارسى مى گويد: بر رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد شدم و ديدم آن بزرگوار به پشتى تكيه داده است. آن پشتى را براى من گذاشت و فرمود: اى سلمان هر مسلمانى كه برادر مسلمانش بر او وارد شود و جهت احترام و بزرگداشت براى او پشتى بگذارد، خداوند او را مى آمرزد. (7) 658 از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است:

هر مسلمانى كه به مسلمانان ديگر خدمت كند، خداوند به تعداد آنها در بهشت برايش خدمت گزار قرار مى دهد. (8) 659

معاذ بن جبل مى گويد: روزى ميهمانى بر من وارد شد و من چيزى در خانه نداشتم، مگر مقدارى نان خشك و آب گوشت كه با خجالت آنها را نزد او گذاشتم. بعدها از پيامبر پرسيدم: آيا اين كار اجرى هم داشته است؟ حضرت فرمود: اگر تمام فرشتگان آسمان ها جمع شوند، قادر نخواهد بود كه ثواب اين اطعام و اكرام را ذكر كنند. (9) 660

ص: 229

از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده است:

هنگام ملاقات و اولين برخورد، سلام كنيد و مصافحه كنيد (يعنى دست يكديگر را بفشاريد) تا گناهانتان ريخته شود. (1) 661

بنابراين، پيشوازى از ميهمان و مصافحه كردن با او از وظايف ميزبان است.

باز از آن حضرت روايت است:

كسى كه ميهمان خود را غذا بدهد، خداوند از طعام ها و ميوه هاى بهشتى به او مى خوراند. (2) 662

ص: 230

همچنين نقل است كه فردى خدمت حضرت رسيد و گفت: خويشاوندى دارم كه با آنها رابطه دارم، ولى آنان آزارم مى دهند. تصميم گرفته ام آنان را ترك كنم. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرمود: آن گاه خدا هم تو را ترك مى كند! گفت: پس چه كنم؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: به كسى كه محرومت كرده است، عطا كن. با كسى كه از تو بريده است، رابطه برقرار كن. كسى كه بر تو ستم روا داشته، از او درگذر. هرگاه چنين كردى، خداوند پشتيبان تو خواهد بود. (1) 665 با خويشاوندان خود مى پيوست، بى آنكه آنان را بى جهت بر ديگران برترى دهد. ايشان مى فرمود:

نيكوكارى و پيوند، عمرها را طولانى؛ شهرها را آباد و دارايى را زياد مى كند، گرچه انجام دهندگان آن بدكاران باشند. كسى كه به سوى خويشاوندى مى رود تا با مال و جانش با او پيوند برقرار كند، آفريدگار والا، پاداش صد شهيد را به وى عطا مى فرمايد و براى هر گامش چهل هزار پاداش مى نويسد و چهل هزار گناه از وى مى زدايد و به همين مقدار بر درجه اش بيفزايد و گويا صد سال صبورانه خداوند را عبادت كرده است. (2) 666

آورده اند هنگامى كه خواهر رضاعى پيامبر، شيماء را ميان اسيران هوازن خدمت پيامبر آوردند و آن حضرت او را شناخت، رداى خويش را گسترد و به او فرمود: اگر دوست دارى نزد ما باش. ما تو را محترم مى داريم و محبت خواهيم كرد و اگر بخواهى نزد قوم خود بازگردى، تو را به سوى آنان بازمى گردانيم. شيماء خواست كه نزد قوم خويش بازگردد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز او را با هدايايى به سوى

ص: 231

قومش روانه كرد. (1) 667 ثويبه، كنيز ابولهب، پيامبر را در كودكى شير داده بود. پيامبر به منظور حق شناسى، هدايايى از پول و لباس، براى او فرستاد. هنگامى كه ثوبيه از دنيا رفت، آن حضرت تحقيق كرد كه خويشان و بازماندگانش چه كسانى هستند كه به آنان احسان كند. به آن حضرت اطلاع دادند كه ثوبيه خويشاوند و بازمانده اى ندارد. (2) 668 با همه احترامى كه براى خويشان خود قائل بود، هيچ گاه مرز ارزش ها را نمى شكست. در تاريخ بسيار ديده شده است اگر فردى زمام دار كشورى گردد، خويشاوندان و اقوام و اطرافيان او سوءاستفاده ها و چپاولگرى هاى بسيار مى كنند، ولى پيامبر در همان آغاز به طور قاطع جلوى بستگان خود را گرفت تا از مرز حق خود تجاوز نكنند. ابوعبيده مى گويد: شنيدم امام صادق عليه السلام فرمود:

پس از فتح مكه، پيامبر، بنى هاشم را به دور خود جمع كرد و خود بر بالاى صفا ايستاد و به آنها رو كرد و فرمود: اى فرزندان هاشم! و اى فرزندان عبدالمطلب! من رسول و فرستاده خدا به سوى شما هستم و همه شما را دوست دارم. نگوييد محمد صلى الله عليه و آله از ماست. به خدا سوگند، كه دوست من از ميان شما و غير شما نيست، جز پرهيزگاران. پس مى بينم شما را در حالى كه روز قيامت، دنيا را بر گردن هاى خود حمل مى كنيد و ديگران (غير بستگان) را كه آخرت را با خود حمل مى كنند. آگاه باشيد كه من عذر خود را بين خود و شما، با خداوند متعال بيان كردم. و به درستى كه عمل من از آنِ من است و عمل شما براى شماست. (3) 669

به اين ترتيب، آنها را مثل ديگران در رفتار و كردارشان مسئول خود دانست و از غرور خويشى با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، بيرون آورد و از هرگونه

ص: 232

سوءاستفاده احتمالى پيش گيرى كرد.

ص: 233

حبيبم، رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا به هفت خصلت سفارش فرمود: اينكه در هيچ حالى آنها را ترك نكنم. اينكه به پايين تر از خود بنگرم و به آنكه برتر از من است، ننگرم و اينكه مستمندان را دوست بدارم و به آنان نزديك شوم. (1) 672

آنان كه محبوب خدا هستند، وسيله رحمت هاى الهى اند. واقدى مى نويسد: «از عكرمه برايم نقل كرده اند كه مى گفت: مردم درباره كيفيت تقسيم غنيمت هاى جنگ بدر دچار اختلاف شدند. پس رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور داد تا همه غنيمت ها را به بيت المال برگردانند و همه برگردانده شد. شجاعان گمان مى كردند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله غنيمت ها را به آنان اختصاص خواهد داد، بدون آنكه به ناتوانان چيزى داده شود، ولى پيامبر دستور داد، تا غنيمت ها به طور مساوى ميان مردم تقسيم شود. سعد بن ابى وقاص گفت: اى رسول خدا! آيا سواركارى كه قوم را حمايت كرده است، بايد با ضعيف و ناتوان مساوى باشد؟ پيامبر فرمود:

مادرت به عزايت بنشيند! مگر شما جز به واسطه ضعيفانتان يارى شديد؟» (2) 673 آن حضرت فرموده است:

إِنَّما يَنْصُرُ اللَّهُ هَذِه الامَّةَ بِضَعيفها، بِدَعْوَتِهم وَ صَلاتِهم وَ اخْلَاصِهم. (3) 674

خداوند اين امت را به واسطه ناتوانانش و دعاى ايشان و نماز و اخلاصشان يارى مى كند.

همچنين رسول گرامى اسلام مى فرمود:

الَّلهُمَّ أَحْيِنى مِسْكيناً وَ أَمِتْنى مِسْكِينا وَ احْشُرْنى فِى زُمْرَةِ الْمَساكين. (4) 675

خدايا! مرا مسكين زنده بدار و مسكين بميران و با مسكينان محشور كن.

ص: 234

خاتم پيامبران الهى، خود را از مسكينان و مستضعفان مى دانست و هرگز از اين شأن و روحيه دور نگشت. قاضى عياض مى نويسد:

كانَ أَحَبُّ الْأَسامى اليْهِ أَنْ يُقالَ لَهُ مِسْكينٌ. (1) 676

محبوب ترين نام ها براى آن حضرت، آن بود كه وى را مسكين بنامند.

پيامبر خدا هرگز اجازه كوچك شمردن مستضعفان را نمى داد و مى فرمود:

بدانيد كه هركس فقير مسلمانى را تحقير كند، همچون كسى است كه حق خدا را تحقير كرده باشد و خداوند در روز قيامت او را تحقير كند، مگر اينكه توبه كند. كسى كه فقير مسلمانى را گرامى بدارد، در روز قيامت، خدا را در حالى ديدار كند كه از وى راضى است. (2) 677

ص: 235

عموى رضاعى پيامبر حضور داشتند. اين دو نفر از حضرت آزادى اسيران بنى سعد را درخواست كردند و يادآور شدند كه آنها از خاندان حليمه سعديه (مادر رضاعى شما) هستند.

پيامبر فرمود: من سهميه خود و فرزندان عبدالمطلب را حاضرم ببخشم، ولى سهميه ديگر مسلمانان از مهاجر و انصار به خودشان مربوط است و بايد آنها تصميم بگيرند. پس از آنكه من نماز ظهر را خواندم، شما در ميان مردم برخيزيد و از آنها تقاضا كنيد كه سهم خود را ببخشند. طايفه بنى سعد بنابر راهنمايى پيامبر، پس از نماز ظهر، از مردم درخواست بخشودگى سهم خود را كردند. آنها به پيروى از پيامبر حاضر شدند كه سهم خود را ببخشند. تنها چند نفر مانند حابس و عينيه سهميه خود را نبخشيدند. پيامبر، اسيران آنها را در برابر هريك، با شش اسير ديگر عوض كرد و در نتيجه، همه اسيران هوازن جز يك پيرزن كه عينيه از بخشيدن او خوددارى ورزيد، آزاد شدند. (1) 678 اين كار نشان دهنده اوج وفادارى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله به خدمات حليمه سعديه و خواهران و برادران رضاعى خود بود. نكته جالب توجه اينكه يكى از افرادى كه در ميان اسيران جنگى وجود داشت، شيماء، خواهر رضاعى پيامبربود. وقتى وى به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد من خواهر رضاعى تو (دختر حليمه سعديه) هستم كه اسير شده ام، پيامبر عباى خود را روى زمين پهن كرد و او را روى آن نشاند. پس با احترام خاص به او نگريست و با محبت سرشارى از او احوال پرسى كرد و فرمود: من وقتى كه كودك بودم، تو از من نگه دارى كردى و مدتى كه مادرت به من شير داد، با هم بوديم. اينك اگر مى خواهى، نزد ما بمان كه با كمال احترام شما را حفظ مى كنيم و اگر

ص: 236

مى خواهى، به سوى قومت برگرد. (1) 679 شيماء با تشكر از محبت هاى پيامبر، درخواست آزادى اسيران طايفه خود را مطرح و بازگشت به وطن را انتخاب كرد.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در حق خواهر رضاعى خود احترام فراوان كرد و در مورد سهم مسلمانان نيز كارى كرد كه آنها با خشنودى و رضايت خاطر، سهمشان را بخشيدند. اين بخشش بزرگوارانه، موجب برانگيختن انگيزه هاى انسانى آنها گشت و فطرت خفته آنها را بيدار كرد، به گونه اى كه همگى از صميم دل مسلمان شدند و راه گشاى اسلام آوردن تيره هاى ديگرى از قبيله هوازن گرديدند.

روزى هيئتى از طرف نجاشى، پادشاه حبشه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وارد شد.

آن حضرت بلند شد و از آنان پذيرايى كرد. اصحاب عرض كردند كه يا رسول اللَّه صلى الله عليه و آله شما بفرماييد، ما از آنان پذيرايى مى كنيم. پيامبر فرمود: اين جماعت به اصحاب ما در حبشه احترام گذاشته اند و من دوست دارم كه محبت آنان را تلافى كنم. (2) 680 پيامبر خواست در چاهى غسل كند. حذيفه كه همراه حضرت بود، پيراهنى را جلوى او گرفت تا پوشيده باشد. بعد از پيامبر، حذيفه خواست غسل كند. حضرت نيز مانند حذيفه پيراهن را جلوى او گرفت. حذيفه نپذيرفت و گفت: اى پيامبر خدا، پدر و مادرم فداى شما باد، اين كار را نكنيد.

پيامبر اصرار كرد و تا پايان غسل، پيراهن را جلو حذيفه گرفت و فرمود: از دونفرى كه با يكديگر همراهند، هر كدامشان كه با رفيقش مهربان تر باشد، نزد خداوند محبوب تر است. (3) 681

ص: 237

ص: 238

دعوت شديد، پيش از موعد وارد نشويد تا منتظر طعام بمانيد و هنگامى كه طعام صرف شد، پس از پذيرايى در خانه پيامبر به سخن گفتن با هم انس نگيريد؛ زيرا حضور طولانى شما موجب آزار وى مى شود و حضرت شرم دارد كه به رو آورد.

اساساً جاذبه شخصيتى هركس، تا حد زيادى مرهون رفتار محبت آميز او با مردم و رعايت ارزش و كرامت انسان هاست. كسى كه در غم و شادى در كنار مردم باشد، در دل مردم جاى مى گيرد و اين شيوه در جذب دل ها و عواطف مردمى اثر فراوانى دارد. از امام على عليه السلام روايت شده است:

اذا تَفَقَّدَ الرَّجُلُ مِنْ اخْوانِهِ ثَلاثَةَ ايّامٍ سَأَلَ عَنْهُ، فَانْ كانَ غائباً دعا له و انْ كانَ شاهِداً زارَهُ و انْ كانَ مريضاً عادَهُ. (1) 682

هرگاه يكى از برادران دينى اش را سه روز نمى يافت، سراغ او را مى گرفت.

پس اگر غايب و در سفر بود، برايش دعا مى كرد. اگر شاهد و حاضر در شهر بود، به ديدارش مى شتافت و اگر بيمار بود، به عيادتش مى رفت.

چنين رفتارى، نشان دهنده رابطه صميمى و نزديك پيامبر با ياران و اصحابشان بود. با اينكه ايشان پيامبر برگزيده خدا بود و از نظر معنوى در جايگاه بسيار بالايى قرار داشت، معاشرت و برخورد وى بسيار مردمى بود.

در سخن گفتن هم سطح مردم حرف مى زد و با فقيران هم نشين مى گشت:

«يجالِسُ الفُقَراءَ و يُؤاكِلُ المَساكينَ؛ با تهى دستان، هم نشين و با بينوايان هم غذا مى شد». (2) 683

حضرت مى كوشيد خود را همراه مردم سازد، به گونه اى كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

يَضْحَكُ مِمّا يَضْحَكُونَ وَ يَتَعَجَّبُ مِمّا يَتَعَجَّبُونَ فِيْهَ. (3) 684

از آنچه مردم مى خنديدند يا از آن تعجب مى كردند، او نيز به خنده يا تعجب مى افتاد.

ص: 239

رسول خدا صلى الله عليه و آله در مجالس، جاى خاصى براى خويش تعيين نمى كرد و در قيد و بند صدرنشينى در مجالس نبود. هرجا كه بود، مى نشست و يارانش را نيز به همين مسئله فرمان مى داد:

كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَجْلِسُ عَلَى الْأَرْضِ وَ يَأكُلُ عَلَى الْأَرضِ. (1) 685

رسول الله صلى الله عليه و آله روى زمين مى نشست و روى زمين غذا مى خورد.

به همه يكسان نگاه مى كرد تا كسى در نگاه و توجه به مخاطب احساس تبعيض نكند. (2) 686 مردى وارد مسجد شد و به حضور پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيد.

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله تنها نشسته بود، ولى در عين حال، جابه جا شد و براى مرد تازه وارد جا باز كرد. آن مرد گفت: يا رسول اللَّه! جا كه وسيع است. حضرت فرمود:

حق مسلمان بر مسلمان ديگر آن است كه وقتى ديد مى خواهد نزديك او بنشيند، برايش جا باز كند و جابه جا شود. (3) 687

ص: 240

با اين حال، در مواردى كه پاى استحقاق افراد به ميان مى آمد، رعايت استحقاق ها را معيار عدل قرار مى داد. چنان كه وقتى طعامى خدمت حضرت آوردند، وى خواست بين همه اهل صفه تقسيم كند، ولى چون طعام به مقدارى نبود كه به همه برسد، آن را به آنانى داد كه نياز بيشتر داشتند و پس از ديگران عذر خواهى كرد. (1) 689 حضرت منتظر نبود تا نيازمند به او مراجعه كند، بلكه خود در پى رفع حاجت نيازمندان برمى آمد. اگر چيزى اضافه مى آمد كه مورد هزينه اش پيدا نمى شد و شب فرامى رسيد، به خانه برنمى گشت تا مستحق آن را پيدا كند و مسئوليت را انجام دهد و آسوده خاطر به خانه برگردد. (2) 690 اين گونه تلاش براى تأمين حقوق مردم و استقرار عدالت اجتماعى، الگويى است تا رهبرى جامعه چنان خود را متعهد ببيند كه به داد مستمندانى برسد كه قدرت فرياد كشيدن و دادخواهى ندارند. رسول الله صلى الله عليه و آله به مردم سفارش مى كرد، خواسته هاى مستحقان را به ايشان برسانند تا حقى از آنان پاى مال نشود:

ابْلِغُونى حاجةَ مَنْ لَا يَقْدِرُ عَلَى ابلاغِ حاجَتِه. (3) 691

خواسته هاى كسانى را كه قادر نيستند نيازهاى خود را مطرح كنند، به من برسانيد.

ايشان در جايى ديگر سفارش مى كند:

مَنْ أَصبحَ وَلايَهْتَمُّ بِامُورِ الْمُسْلِمينَ فَلَيْسَ مِنْهُم. (4) 692

آن كه در انديشه سامان دادن به زندگى مسلمانان نباشد، مسلمان نيست.

وى در تقسيم غنايم ميان مسلمانان به شدت احتياط مى كرد. در جنگ حنين غنايم فراوانى نصيب مسلمانان شد (بيست و چهار هزار شتر، چهل هزار گوسفند

ص: 241

و چهار هزار اوقيه نقره از جمله آنهاست). (1) 693 عقيل بن ابى طالب سوزنى را بدون اجازه با خود برد. ناگهان شنيد كه منادى ندا مى دهد هر كس از غنايم چيزى برده است حتى سوزن و نخ، برگرداند. وى سوزن را برگرداند. حضرت گرفت و كنار ديگر غنايم گذاشت. آنگاه در كنار شترى ايستاد و از كرك شتر اندكى كند. آن را بين دو انگشت خود قرار داد و به مردم اعلان كرد: من از غنايم حتى از اين كرك تنها يك پنجم سهم دارم. خيانت بر خائن، عار و ننگ و آتش است. (2) 694 در آن بيمارى كه به رحلت حضرت انجاميد، باخبر شد كه چند درهم از بيت المال نزد وى مانده و آن را تقسيم نكرده است. فرستاد آن را از نزد يكى از همسران حضرت آوردند و در مورد خاصش تقسيم كرد. آن گاه خطاب به خود فرمود: تو چه فكر مى كردى اگر خدا را ملاقات مى كردى، در حالى كه اين درهم ها نزد تو بودند؟ (3) 695 شخصى از آن حضرت طلب داشت و در مطالبه خود درشتى مى كرد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله همچنان ساكت بود، ولى اصحاب برآشفتند و درصدد تأديب او برآمدند. ايشان فرمود: متعرض او نشويد. بگذاريد صاحب حق، حرف خود را بزند. آن گاه دستور داد شترى هم سال شتر او بخرند و به او بدهند.

گفتند: هم سال آن پيدا نمى شود و هر چه هست، بهتر از مال اوست. فرمود:

همان بهتر را به او بدهيد. (4) 696 رسول اكرم صلى الله عليه و آله با اين روش خود، عدل و رحمت را به هم آميخته بود و راه و رسم حكومت را به فرمانروايان دنيا مى آموخت تا بدانند كه منزلت آنها در جوامع بشرى، مقام و مرتبه پدر مهربان و خردمند است، نه مرتبه آقا و سرور.

بايد همه جا مصلحت و صلاح زيردستان را در نظر بگيرند، نه اينكه

ص: 242

هوس هاى خود را بر آنان تحميل كنند. پس مى فرمود من به رعايت مصلحت مردم، از خود آنان نسبت به خودشان، اولى تر و شايسته ترم؛ كه قرآن مجيد مى فرمايد: «النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ». (احزاب: 7)

پس هر كس از شما از دنيا برود، چنانچه مالى از خود به جا گذاشته باشد، متعلق به ورثه اوست و هرگاه وامى داشته باشد يا خانواده مستمند و بى پناهى از او بازمانده است، دَين او بر ذمّه من و سرپرستى خانواده اش بر عهده من است. (1) 697

ص: 243

رسول الله صلى الله عليه و آله از جامعه اى خود محور، قوم گرا، برترى جو و انحصار طلب، جامعه اى باگذشت و ايثارگر ساخت كه ديگران را همواره بر خويش ترجيح مى دادند. حضرت محمد صلى الله عليه و آله، آن جامعه دين دار را به مانند اعضاى يك جسم، يك دست و متشكل كرد: «وَ هُمْ يَدٌ عَلى مَنْ سِواهُمْ». (1) 698

ايشان وحدت و هم گرايى مسلمانان را وظيفه دينى اعلام كرد: «وَاللُّزومُ لِجَماعَتِهم.» (2) 699 همچنين ميان مهاجر و انصار و همه مسلمانان پيوند برادرى برقرار كرد. امتى كه رسول الله صلى الله عليه و آله تشكيل داد، هر چند از نظر تعداد كم بود، ولى از نظر تشكل و هم سويى در اوج كمال قرار داشت و با همين اتحاد و يك رنگى بر سخت ترين مشكلات و تنگناها چيره شدند.

ص: 244

فقط مرا از ميان آنان آزاد كردى؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: جبرئيل از قول خداوند متعال به من خبر داد پنج خصلت در تو وجود دارد كه خدا و رسول، آنها را دوست دارند: اول، غيرت بسيار در مورد خانواده و محارم؛ دوم، سخاوت و بخشندگى؛ سوم، حسن خلق؛ چهارم، راست گويى؛ پنجم، شجاعت. (1) 701

2. اميرالمؤمنين على عليه السلام مى فرمايد: وقتى اسيران قبيله طى را آوردند، زنى در ميان اسيران به پيامبر عرض كرد: به مردم بگو مزاحم من نشوند و با من خوش رفتارى كنند؛ زيرا من دختر رئيس قبيله هستم و پدرم كسى بود كه به عهد و پيمان ها وفادار مى ماند. اسيران را آزاد و گرسنگان را سير مى كرد.

هماره آشكارا سلام مى كرد و هرگز نيازمندى را از خود نمى راند. من دختر حاتم طايى هستم. آن گاه پيامبر فرمود: اين صفاتى كه گفتى، نشانه هاى مؤمنان حقيقى است. اگر پدر تو مسلمان بود، بر او رحمت مى فرستادم. سپس فرمود:

او را رها كنيد و كسى مزاحم او نشود؛ زيرا پدرش كسى بوده كه مكارم اخلاق را دوست داشت و خدا مكارم اخلاق را دوست دارد. (2) 702

3. نمونه ديگر از توجه پيامبر به ارزش ها، تجليل از شهيد و خانواده شهيدان بود. در سال هشتم هجرت در جريان جنگ موته هنگامى كه فرماندهى لشكر به عهده جعفر بن ابى طالب بود، نبرد سختى در برابر دشمن كرد تا آنكه دست راست و چپ او قطع شد. وى در حالى كه زخم هاى بسيار بر بدنش وارد شده بود، به شهادت رسيد. پيامبر در توصيف مقام او فرمود:

انَّ اللَّهَ ابْدَلَ جَعْفَراً بِيَدَيهِ جَنَاحَينِ يَطيرُ بِهِما فِي الْجَنَّةِ حَيْثُ شاءَ.

خداوند در عوض دو دست جعفر كه قطع شد، دو بال به او عطا كرد كه با آنها در بهشت پرواز مى كند، به هر كجا كه بخواهد.

ص: 245

پس از اين جنگ، هنگامى كه لشكر اسلام به طرف مدينه مى آمد، رسول خدا صلى الله عليه و آله همراه مسلمانان به استقبال آنان رفتند و گروهى از كودكان در حالى كه سرود مى خواندند، در ميان آنان بودند. رسول خدا صلى الله عليه و آله كه سوار بر مركبى بود، فرمود: كودكان را سوار كنيد و فرزند جعفر را به من بدهيد. آن گاه عبداللَّه بن جعفر را كه پدرش به شهادت رسيده بود، جلو خود سوار كرد.

عبداللَّه مى گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله به من فرمود من به تو تبريك مى گويم كه پدرت همراه با فرشتگان در آسمان پرواز مى كند. (1) 703

ص: 246

تحويل بگير. عباس هم پذيرفت و رفتند. محمد صلى الله عليه و آله، على را همراه خود برد و عباس، جعفر را. با اين كار خداپسندانه، دو نفر از عائله ابوطالب كم شد. (1) 704

در روايتى ديگر آمده است كه با ورود پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله به مدينه، وجود مسجد براى انجام امور عبادى و كارها و گرفتارى هاى سياسى و اجتماعى مسلمانان ضرورى جلوه مى كرد. پيشنهاد ساختن مسجد از جانب رسول خدا صلى الله عليه و آله مطرح و با استقبال مسلمانان روبه رو شد. پس از اينكه زمين مسجد را خريدند، شور و شوق ساختن مسجد ميان مردم فزونى گرفت. همه دست به كار ساختن مسجد شدند و پيامبر هم در اين امر خير كمك و همكارى مى كرد. اسَيْد بن حقير مى گويد: پيامبر سنگى را در بغل گرفته بود و مى آورد. گفتم: يا رسول الله! سنگ را بدهيد من مى برم. آن حضرت فرمود: نه، برو سنگ ديگرى را بياور. (2) 705

در يكى از مسافرت ها، همين كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و يارانش از مركب هاى خويش فرود آمدند و بارها را بر زمين نهادند، تصميم جمعيت بر اين شد كه براى غذا، گوسفندى را بكشند و بپزند. يكى از اصحاب گفت: من گوسفند را ذبح مى كنم. ديگرى گفت: كندن پوست آن با من. سومى گفت: پختن گوشت گوسفند با من. رسول خدا صلى الله عليه و آله هم فرمود: جمع كردن هيزم از صحرا با من.

جمعيت گفتند: يا رسول الله! شما زحمت نكشيد و راحت بنشينيد. ما خودمان با كمال افتخار همه اين كارها را انجام مى دهيم. پيامبر فرمود: مى دانم شما انجام مى دهيد، ولى خداوند دوست ندارد بنده اش را در ميان يارانش با وضعى ممتاز ببيند كه براى خود نسبت به ديگران امتيازى قائل شده باشد.

سپس به صحرا رفت و مقدارى خار و خاشاك از صحرا جمع كرد و آورد. (3) 706

ص: 247

پيامبر گرامى اسلام در تمام مشكلات و سختى ها در كنار ديگر مسلمانان بود. در آخرين روزهاى حيات خويش كه در بستر بيمارى بود، به بلال فرمود تا مردم را فرابخواند. آن گاه به مسجد آمد و به منبر رفت و فرمود: اى گروه اصحابم، چگونه پيامبرى براى شما بودم؟ آيا همراه شما به جهاد نپرداختم؟

آيا دندانم نشكست؟ آيا چهره ام غبارآلود نشد؟ آيا خون بر صورتم جارى نشد تا آنجا كه محاسنم را فراگرفت. آيا از گرسنگى سنگ بر شكم نبستم؟

اصحاب گفتند: آرى يا رسول الله صلى الله عليه و آله، همانا تو صابر بودى و از كارهاى زشت در آزمايش الهى نهى مى كردى. خدا برترين جزا را به تو عنايت كند. حضرت نيز فرمود: خداوند هم به شما جزاى خير عنايت كند. (1) 707

ص: 248

نمى داد، بلكه از بدى هاى مردم درمى گذشت و آنان را مى بخشيد. هيچ گاه نيز دوست نداشت در حضور وى از يارانش بدگويى كنند. ايشان مى فرمود:

لا يُبَلِّغُنِي احَدٌ مِنْكُمْ عَنْ احَدٍ مِنْ اصْحابِي شَيْئاً فَانِّي احِبُّ انْ اخْرُجَ الَيْكُم وَ انَا سَلِيمُ الصَّدرِ. (1) 710

هيچ كدام از شما، درباره يكى از اصحابم چيزى به من نگوييد و به گوشم نرسانيد؛ چون دوست دارم هرگاه از نزد شما بيرون مى روم، سينه و دلم نسبت به يارانم، سليم و بى غل وغش باشد.

به روايت اميرالمؤمنين على عليه السلام، مجلس پيامبر، مجلس بردبارى، شرم و حيا، صدق و امانت بود. سر و صدا و فرياد در آن مجلس شنيده نمى شد.

حرمت افراد هتك نمى شد و هيچ كدام در پى لغزش ديگران و عيب جويى از آنان نبودند. همه اهل پيوند و صفا و ارتباط بر محور تقوا بودند. بزرگان و سال خوردگان مورد تكريم و احترام قرار مى گرفتند. به خردسالان ترحم و شفقت مى شد و افراد نيازمند و مراجعانى را كه كار داشتند، مراعات مى كردند و پناهگاه غريبان بودند. (2) 711 در محضر آن حضرت، وقتى سخن گفته مى شد، همه گوش مى كردند و سخن يكديگر را قطع نمى كردند. هنگام سخنرانى رسول خدا صلى الله عليه و آله، سراپاگوش بودند، چنان كه گويى مرغى بر سرشان نشسته است. چون كلام پيامبر تمام مى شد، آنان آغاز به سخن مى كردند. هنگام سخن گفتن ديگرى نيز تا پايان كلامش صبر مى كردند و به ميان سخنان او نمى دويدند. (3) 712

ص: 249

محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله همواره پربار بود؛ هم در جهت شناخت معارف دينى و هم الهام گيرى از اخلاق و سلوك اجتماعى و گرايش و عنايت به عبادت و تكليف. سخنان پيامبر، روشن و گويا بود، چنان كه هر شنونده اى آن را مى فهميد: «كانَ كَلامُهُ فَضْلًا يَتَبَيَّنُهُ كُلُّ مَنْ سَمِعَهُ». (1) 713

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

ما كَلَّمَ رَسوُلُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله الْعِبادَ بِكُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله انَّا مَعْشَرُ الْانْبِيَاءِ امِرْنَا انْ نُكَلِّمَ النَّاسَ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِم. (2) 714

رسول خدا صلى الله عليه و آله هرگز با مردم، با عمق عقل و درك خود سخن نگفت و مى فرمود: ما پيامبران مأموريم كه با مردم به اندازه عقل آنان حرف بزنيم، نه به قدر فهم خودمان.

جابر بن عبدالله انصارى مى گويد:

وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فِي اخْرَياتِ النَّاسِ يُزْجِى الضَّعِيفَ وَ يُرْدِفُهُ وَ يَدُلُّهُم. (3) 715

پيامبر خدا آخر مردم راه مى رفت. به ناتوانان يارى مى رساند و بر مركب خويش سوار مى كرد و آنان را راهنمايى مى كرد.

ص: 250

ص: 251

رفتار كن. عمر بن خطاب از گستاخى او برآشفت و گفت: اجازه بدهيد او را مجازات كنم. فرمود: نه او را به حال خودش بگذار. پس رو به سوى او كرد و با خونسردى فرمود: اگر من به عدالت رفتار نكنم، پس چه كسى رفتار خواهد كرد!؟ (1) 719 در صلح حديبيه، عمر بن خطاب از معاهده آن حضرت با قريش انتقاد مى كرد كه چرا با شرايط نابرابر پيمان مى بندد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله با منطق و دليل، نه با خشونت و تندى، او را قانع كرد. (2) 720

ص: 252

را ميان دوستانش تقسيم مى كرد؛ گاهى به اين و گاهى به آن، به گونه اى مساوى مى نگريست. (1) 725 اگر سه روز يكى از دوستانش را نمى ديد، به جست وجو بر مى آمد. اگر مى گفتند نيست، برايش دعا مى كرد. اگر دوستش در مسافرت نبود، به ديدنش مى شتافت و اگر بيمار بود، عيادتش مى كرد. (2) 726

پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمود:

حكايت هم نشين خوب بسان عطرفروش است كه اگر عطر خويش به تو ندهد، بوى خوش آن در تو خواهد ماند .... (3) 727 هم نشينى با آن كس سودى ندارد كه آنچه را براى خود مى خواهد، براى تو نخواهد. (4) 728 ... بدى هاى همديگر را نزد من بازگو نكنيد؛ زيرا من دوست دارم با دلى آرام و خالى از كدورت نزد شما بيايم. (5) 729

ص: 253

در خلوت و در حالت انفرادى، ساعت هاى طولانى در تهجد و شب زنده دارى به سر مى برد و به نماز و مناجات قيام مى كرد، ولى وقتى به نماز جماعت مى ايستاد، براى رعايت حال نمازگزاران به اختصار مى كوشيد و مى فرمود: دلم مى خواهد بيشتر در نماز بايستم، ولى همين كه صداى گريه كودك يكى از زنان را كه در صف جماعت ايستاده است، مى شنوم، از قصد خود منصرف مى شوم و نمازم را كوتاه ادا مى كنم. (1) 731 روزى مرد مسلمانى كه همه روز را آبيارى كرده بود، پشت سر معاذ بن جبل به نماز ايستاد. معاذ به خواندن سوره بقره آغاز كرد. آن مرد طاقت ايستادن نداشت و نماز خود را فرادا به پايان رسانيد. معاذ به او گفت: تو نفاق كردى و از صف ما جدا شدى. رسول خدا صلى الله عليه و آله از اين ماجرا آگاه و چنان خشمگين شد كه نظير آن حالت را از او نديده بودند. پس به معاذ فرمود: «شما مسلمانان را فرارى مى دهيد و از دين اسلام بيزارشان مى كنيد. مگر نمى دانيد كه در صف جماعت، بيماران و ناتوانان و سالخوردگان و كاركنان نيز ايستاده اند. در كارهاى دسته جمعى بايد طاقت ضعيف ترين افراد را در نظر گرفت. چرا از سوره هاى كوتاه نخواندى؟» (2) 732 هنگام سرما، نماز جماعت (ظهر) را اول وقت مى خواند و هنگام گرما، نماز (ظهر) را تا خنك شدن هوا به تأخير مى انداخت. (3) 733 در شب هاى بارانى، نماز مغرب و عشا را با هم مى خواند و مى فرمود: «كسى كه رحم نكند، به او رحم نخواهند كرد.» (4) 734 در سفر و هنگام كار ضرورى نيز نمازهاى ظهر و عصر يا مغرب و عشا را باهم مى خواند. (5) 735

ص: 254

ص: 255

كمال عيادت بيمار در آن است كه دست بر (سر) او بنهى، حالش را بپرسى و از اينكه شب و روز خود را چگونه مى گذراند، بپرسى.

خوب است عيادت از بيمار سبك و كوتاه باشد تا مايه ناراحتى بيمار نگردد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «خَيْرُ الْعِيادَةِ أَخَفُّها؛ (1) 740 بهترين عيادت آن است كه سبك تر برگزار شود».

در روايتى آمده است كه مسلمانان ديدند پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سر به آسمان برداشت و لبخندى زد. علتش را پرسيدند. فرمود: از دو فرشته اى تعجب كردم كه از آسمان به زمين فرود آمدند و به سراغ بنده مؤمن و درست كارى در مصلايش كه در آن نماز مى خواند، رفتند تا عمل روز و شب او را بنويسند.

وى را در نمازگاهش نيافتند. پس به آسمان رفتند و عرض كردند: اى پروردگار ما! به سراغ فلان بنده مؤمنت در مصلايش رفتيم تا عمل شبانه روز او را بنويسيم، ولى پيدايش نكرديم، بلكه او را در دام بيمارى يافتيم. خداى عزوجل فرمود: براى بنده ما تا زمانى كه در دامن من است، مانند خير و ثوابى را بنويسيد كه در زمان سلامتى اش در شب و روز انجام مى داد؛ زيرا بر من است كه وقتى سلامتى را از او بازمى گيرم، پاداش كارى را كه در زمان تندرستى اش مى كرد، برايش بنويسم. (2) 741

اين سخن نشان دهنده ارزش بيمار نزد پروردگار است. «حتى آفريدگار در روز رستاخيز مى فرمايد: آدمى زاد! بيمار شدم، مرا عيادت نكردى. آدمى گويد: خدايا، چگونه تو را كه پروردگار جهانيانى، عيادت كنم؟ يزدان پاسخ مى دهد: مگر نمى دانستى كه فلان بنده ام بيمار بود و او را عيادت نكردى؟ مگر نمى دانستى كه اگر او را عيادت مى كردى، مرا نزد او مى يافتى». (3) 742

ص: 256

رسول خدا صلى الله عليه و آله با تأكيد بر عيادت بيمار، پاداش آن را در پيشگاه خداى متعال، چنين يادآور مى شود:

مَنْ عادَ مَريضاً فَجَلَسَ عِنْدَهُ ساعَةً أَجْرَى اللَّهُ لَهُ عَمَلَ أَلْفِ سَنَةٍ لا يعْصى اللّهَ فيها طَرْفَةَ عَيْنٍ. (1) 743

كسى كه بيمارى را عيادت كند و ساعتى نزد او بنشيند، خداوند، پاداش عمل هزار سال را كه لحظه اى در آن معصيت نكرده باشد، به او ارزانى مى دارد.

پيامبر مهربان كه همواره جوياى احوال مسلمانان مى شد، شنيد يكى از يارانش بيمار شده است. پس به عيادت او رفت و كنار بسترش نشست و احوال پرسى كرد. بيمار گفت: در نماز مغرب كه با شما به جماعت خواندم، شما سوره «قارعه» را خواندى. تحت تأثير قرار گرفتم و عرض كردم: خدايا اگر من در پيشگاه تو گنه كار هستم و مى خواهى مرا عذاب كنى، در همين دنيا مرا عذاب كن. اينك مى بينى كه گرفتار بيمارى هستم. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله فرمود:

درست نگفتى. بايد بگويى:

رَبَّنا آتِنا فِى الدُّنيا حَسَنَةً و فِى الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ. (بقره: 201)

پروردگارا! هم در دنيا و هم در آخرت به من پاداش بده و مرا از عذاب دوزخ حفظ كن.

آن گاه پيامبر براى وى دعا كرد و او بهبود يافت. (2) 744

پيامبر گرامى اسلام در آخرين روزهاى عمر خود، در آخرين خطبه اى كه در مدينه ايراد كرد، پس از دعوت همه مردم به مسجد، بر فراز منبر قرار

ص: 257

گرفت. ايشان در موعظه و پيامى رسا كه اشك ها را جارى ساخت، فرمود:

مَنْ قامَ عَلى مَريضٍ يَوْماً وَ لَيْلَةً بَعَثَهُ اللَّهُ مَعَ ابراهيمَ الْخَليلِ عليه السلام فَجازَ عَلَى الصِّراط كَالْبَرْقِ اللّامِعِ وَ مَنْ سَعى لِمَريضٍ فى حاجَةٍ فَقَضاها خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْمٍ وَلَدَتْهُ امُّهُ. (1) 745

كسى كه يك روز و يك شب پرستارى بيمارى را به عهده بگيرد، خداوند، او را با ابراهيم خليل عليه السلام محشور مى كند. پس همچون درخشش برقى از صراط مى گذرد و كسى كه در برطرف كردن نيازهاى بيمار تلاش كند و نياز او را برآورد، همانند روزى كه از مادر متولد شده است، از گناهان پاك مى شود.

برپا كردن خيمه پرستارى در مسجد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به دستور آن حضرت در نخستين روزهاى حكومت اسلام در مدينه، از ديگر امورى است كه اهميت پرستارى را در نگاه ايشان نشان مى دهد. در سيره ابن هشام آمده است:

«يكى از اصحاب خاص پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به نام سعد بن معاذ را كه جراحت سختى در جنگ خندق برداشته بود، به دستور حضرت در مسجد در خيمه زنى از قبيله اسلم كه به او رُفيده مى گفتند، قرار دادند. رفيده در اين خيمه مجروحان جنگ را درمان مى كرد و به پرستارى و مراقبت از آنان مى پرداخت». (2) 746 ايشان علاوه بر يادآورى پاداش ها و آثار معنوى پرستارى، خود نيز به اين عمل ارزشمند اقدام مى كرد. علامه مجلسى از حضرت على عليه السلام نقل كرده است: «شبى تب وجودم را فرا گرفت و خواب را از من ربود. بدين جهت رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز تا صبح بيدار بود و شب را بين من و نماز تقسيم مى كرد.

پس از نماز نزد من مى آمد و جوياى حال من مى شد و با نگاه كردن به من از وضعيت بيمارى ام اطلاع مى يافت. و شيوه پيامبر تا طلوع صبح چنين بود.

ص: 258

پس از آنكه حضرت با اصحاب نماز گزارد، در حق من دعا كرد كه: خدايا على را شفا ده و سلامتى بخش كه به خاطر بيمارى اش تا صبح نخوابيدم». (1) 747 در كتاب هاى تاريخ و روايات آمده است كه پيامبر اسلام در جنگ ها با دل جويى از پرستاران و پرداخت غنيمت به ايشان، از تلاش آنان قدردانى مى كرد. براى نمونه، علامه مجلسى نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله براى درمان مجروحان، بعضى از زنان را با خود به جبهه جنگ مى برد و از انفال (اموال عمومى كه در اختيار حاكم اسلامى است) به آنان مى بخشيد. (2) 748 از ابن عباس نيز نقل شده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله زنان پرستار را به جنگ مى برد تا مجروحان را درمان كنند و از غنيمت به آنان عطا مى كرد. (3) 749 نكته ارزشمند ديگر اين است كه پرستارى و كمك به كسانى كه از نظر جسمى ناتوانند، پاداش فراوانى دارد. رسول رحمت در اين باره مى فرمايد:

مَنْ اعانَ ضَعيفاً فى بَدَنِهِ عَلى امْرِهِ، اعانَهُ اللَّهُ عَلى امْرِهِ و نَصَبَ لَهُ فى القيامَةِ مَلائِكَةً يُعينُونَهُ عَلى امْرِهِ وَ نَصَبَ لَهُ فى الْقِيامَةِ مَلائكَةً يُعينُونَهُ عَلى قَطْع تِلْكَ الْأَهْوالِ و عُبُورِ تِلْكَ الْخَنادِقِ مِنَ النّارِ، حَتّى لايُصيبَهُ مِنْ دُخانِها وَ عَلى سَمُومِها وَ عَلى عُبُورِ الصِّراطِ الَى الجَنّةِ سالِماً امِناً. (4) 750

هركس انسانى را كه ناتوانى جسمى دارد، يارى كند، خداوند، او را در كارهايش يارى مى دهد و در قيامت، فرشتگانى را مى گمارد تا او را در پيمودن مسير هولناك قيامت و گذر از گودال هاى آتش- به گونه اى كه از سموم آنها آسيب نبيند- نيز در گذر از صراط به سوى بهشت، با سلامت و امنيت كامل يارى دهند.

ص: 259

ص: 260

روزى پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله وارد مسجد شد. دو گروه در مسجد بودند.

دسته اى قرآن مى خواندند و نيايش مى كردند و جمعى مى آموختند و مى آموزاندند. حضرت فرمود: هر دو كار نيك مى كنند. اينان قرآن و خدا را مى خوانند. اگر خدا بخواهد به آنان مى بخشد يا بازمى دارد و آنان فرامى گيرند و مى آموزانند. همانا من آموزگار برانگيخته شدم و در جمع آنان نشست. (1) 753 پيامبر بزرگوار اسلام مى فرمود:

دانش را بجوييد، گرچه در (سرزمينى دور دست) چين باشد. همانا دانش جويى براى هر مسلمان ضرورى است. فرشتگان بال خويش را براى او مى گسترانند؛ زيرا از آنچه او در جست وجوى آن است، خشنودند. (2) 754

ساعتى كه دانشور بر بستر خويش تكيه زده است و به دانش خويش مى انديشد، از هفتاد سال عبادت نيايشگر بهتر است. (3) 755

دانش ابزار حلال و حرام است و جوينده اش را به جاده هاى بهشت مى كشاند. از هراس تنهايى مى رهاند و در غربت هم صحبت است. راهنماى امور نهان است و سلاحى در برابر دشمنان و زيورى براى دوستان. دانش، حيات دل ها و روشنى چشم ها از كورى (جهل) است. با دانش است كه آفريدگار اطاعت و پرستش مى شود. با دانش است كه خداوند شناخته مى شود. دانش، پيشواى خِرَد است. (4) 756

ص: 261

ص: 262

خواهد بود كه او را دوست مى دارد و اگر بر نيكوكارى توانا نباشى، عالمان را دوست بدار؛ چون خداوند مى فرمايد:

و كسانى كه از خداوند و پيامبر اطاعت كنند، در شمار كسانى هستند كه خداوند بر آنان انعام فرموده است، اعم از پيامبران و صديقان و شهيدان و صالحان و اينان نيك رفيقانى هستند. (نساء: 69)

اى ابن مسعود! از آنان مباش كه مردم را به نيكى راهنمايى مى كنند و به نيكى فرمان مى دهند و خود از آن غافل مى مانند. خداوند متعال مى فرمايد: آيا مردم را به نيكى فرمان مى دهيد و خود را فراموش مى كنيد.

(بقره: 44)

اى ابن مسعود! زبانت را حفظ كن؛ چون خداوند متعال مى فرمايد: آن روز بر زبان هايشان مهر مى زنيم و دستانشان با ما سخن مى گويند وپاهايشان به آنچه عمل مى كردند، گواهى مى دهند. (يس: 65)

سفارش ديگر اينكه تلاش كن كه باطن خود را اصلاح كنى؛ (1) 757 چون خداوند متعال مى فرمايد: روزى كه نهفته ها آشكار مى شوند، توان و ياورى نخواهند داشت. (طارق: 9)

همچنين رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به ابن عباس مى فرمود:

هيچ چيزى را با خداوند شريك قرار مده، حتى اگر كشته يا به آتش انداخته شوى. از پدرت و مادرت نافرمانى مكن، اگرچه به تو فرمان دهند كه از اهل و مال خويش كناره گيرى. نمازهاى واجب را به عمد ترك مگوى؛ زيرا كسى كه نماز واجب را به عمد ترك كند، عهد (امان) الهى از او برداشته مى شود. شراب منوش؛ چون سرچمشه هر شرى است. از گناه كردن بپرهيز؛ زيرا خشم خداوند با ارتكاب گناه نازل مى شود. (2) 758

ص: 263

پندهاى برادرانه رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به على عليه السلام نيز شنيدنى است:

اى على! چهار كار است كه مرتكب آنها زودتر كيفر مى بيند: شخصى كه به او نيكى كنى و در برابر نيكى به تو بدى كند؛ كسى كه بر او ستم نكنى و او به تو ستم كند؛ شخصى كه با او بر انجام دادن كارى پيمان ببندى و تو به عهد خود وفا كنى و او خيانت كند و كسى كه پيوند خويشاوندى را با او نگاه دارى و او اين پيوند را قطع كند.

اى على! خردمند را روا نيست كه عمر خود، جز در سه مورد بگذراند: تحصيل معاش، ره توشه برگرفتن براى روز قيامت و لذت بردن از امور حلال.

اى على! تو را از سه خصلت باز مى دارم: حسد، حرص و كبر. اى على! چون بنده اى بميرد، مردم مى گويند چه برجاى گذاشت و فرشتگان مى گويند: چه از پيش فرستاد. اى على! كسى كه صلوات فرستادن بر من را فراموش كند، راه بهشت را گم كرده است. (1) 759

ص: 264

اصولًا مردمى كه امور مهم خود را با مشورت يكديگر انجام مى دهند، كمتر گرفتار لغزش و پشيمانى مى شوند و آنان كه گرفتار خودرأيى و استبدادند، هرچند افراد فوق العاده اى باشند، در اشتباه به سر مى برند. در حديث نبوى آمده است:

هنگامى كه زمام داران شما، نيكانتان و توانگران شما، سخاوتمندانتان باشند و كارهايتان به مشورت انجام شود، در اين هنگام، روى زمين از زيرزمين براى شما بهتر است (شايسته زندگى و بقا هستيد)، ولى اگر زمام دارانتان، بدان و توانگرانتان، افراد بخيل باشند و كارها به مشورت برگزار نشود، در اين صورت، زيرزمين از روى آن براى شما بهتر است. (1) 760

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله پيوسته با ياران خود مشورت مى كرد. در جنگ احد پس از آنكه نيروهاى اطلاعاتى پيامبر به آن حضرت گزارش دادند كه قريش در تدارك حمله به مدينه است، آن حضرت براى رويارويى با لشكر قريش، شوراى نظامى تشكيل داد و فرمود: نظر مشورتى خود را بيان كنيد.

عبداللَّه ابن ابّى (سر كرده منافقان مدينه) پيشنهاد كرد كه در شهر بمانند و با دشمن روبه رو شوند و گفت: اى رسول خدا! ما در جاهليت داخل شهر مى جنگيديم و زنان و كودكان را در اين حصارها جاى مى داديم و به ايشان مقدارى سنگ مى داديم، به گونه اى كه به خدا سوگند، گاهى يك ماه بچه ها مى توانستند ما را با آوردن سنگ در مبارزه با دشمن يارى كنند. خانه هاى مدينه را هم به گونه اى به هم متصل مى كرديم كه از هر سو چون دژى بود كه زن ها و بچه ها از بالاى حصارها سنگ مى زدند و ما در كوچه ها با شمشيرهايمان نبرد مى كرديم.

نوجوانانى كه در بدر حضور نداشتند، خواهان بيرون رفتن و رويارويى با دشمن بودند. برخى از مردان كامل و خيرخواه و خبير چون حمزة بن عبدالمطلب،

ص: 265

سعد بن عباده، نعمان بن ثعلَبَه و گروهى ديگر از اوس و خزرج هم نظرشان بر پيكار روياروى در خارج از شهر بود. آنها مى گفتند: اى رسول خدا! مى ترسيم دشمن گمان كند كه ما از ترس مقابله با آنها از شهر خارج نشده ايم و اين امر موجب گستاخى و جسور شدن آنها نسبت به ما شود. آن گاه نبرد بدر را يادآور شدند و خود را خواهان يكى از دو نيكوترين، شهادت يا پيروزى معرفى كردند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پس از شنيدن سخنان دو گروه، نظر مقابله با دشمن در خارج از شهر را پذيرفت. پس به خانه رفت و لباس رزم پوشيد. (1) 761 نقل شده است كه پيامبر خدا در زمينه فرستادن افراد براى اداره امور يك منطقه و فرماندارى و حكومت بخشى از مناطق تحت اداره مسلمانان مشورت مى كرد. (2) 762 پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمود:

با پرهيزكاران مشورت كنيد؛ چون آنها كسانى هستند كه آخرت را بر دنيا ترجيح مى دهند و كارهاى شما را بر امور خويش مقدم مى دارند ... (3) 763 با انسان عاقل مشورت كنيد و از او نافرمانى نكنيد؛ كه پشيمان مى شويد. (4) 764

و در كلامى ديگر فرمود:

مشورت با انسان عاقل خيرخواه، رشد و بركت و توفيقى از جانب خداست. پس هرگاه خيرخواه عاقلى نظر مشورتى داد، از مخالفت با آن بپرهيز كه سختى به دنبال خواهد داشت. (5) 765 هركس با صاحبان خرد مشورت كند، به آنچه صواب و درست است، رهنمون مى شود. (6) 766

ص: 266

ص: 267

من بارها از رسول خدا صلى الله عليه و آله اين سخن را شنيدم: ملتى كه حق ضعيفان را از زورمندان با صراحت نگيرد، هرگز پاك و پاكيزه نمى شود و روى سعادت را نمى بيند.

آن حضرت مأمور برپايى قسط بود: «قل امر ربّى بالقسط؛ بگو پروردگارم به قسط فرمان داد.» (اعراف: 29) رسول خدا صلى الله عليه و آله، مظهر كامل عدالت بود. ايشان مى فرمود:

خداوند مرا به نه چيز سفارش كرده است: ... و عدالت در خشنودى و خشم. (1) 769

از ابوسعيد خُدرى نقل شده است كه در يكى از روزها پيامبر سرگرم تقسيم مالى ميان ما بود. ذُو الْخُوَيْصَره كه مردى از بنى تميم بود، گفت: يا رسول اللَّه! با عدالت تقسيم كن. حضرت فرمود: واى بر تو! اگر من عدالت نداشته باشم، چه كسى به عدالت رفتار مى كند؟ اگر من عادل نباشم، تو زيان كرده اى. (2) 770 آن حضرت عادل ترين مردم بود و 23 سال رسالت براى آن بود كه عدالت در همه ابعادش آشكار شود. اميرمؤمنان على عليه السلام در توصيف آن حضرت مى فرمايد:

دين حق را به حق آشكار كرد. از نادرستى ها و باطل هايى كه سر و صدا به راه انداخته بودند، جلوگيرى كرد و صولت گمراهى ها را درهم شكست. همان گونه كه با تمام قدرت، سنگينى بار رسالت را تحمل كرد، به فرمان حق قيام كرد و به سرعت در راه رضا و خشنودى او گام برداشت. حتى يك قدم هم عقب ننشست. اراده محكمش سست نگشت و در پذيرش وحى نيرومند بود. نگهبان پيمان رسالت بود. آنچنان در اجراى فرمان خدا كوشش كرد كه شعله فروزان حق را آشكار و راه را براى جاهلان روشن ساخت. دل هايى كه در فتنه و گناه فرو رفته بودند، به واسطه او هدايت شدند و پرچم هاى حق را برافراشت. او داراى منطق عادلانه و طريقى جدا كننده حق از باطل بود. (3) 771

ص: 268

با اجراى عدالت، مردم بى نياز مى شوند و فقر و نادارى از ميانشان رخت برمى بندد. به اعتقاد پيامبر عدالت، وجود فقر و مسكنت نشانه بى عدالتى اقتصادى است. از همين رو مى فرمود:

بى گمان، خداوند روزى بينوايان را در اموال و دارايى توانگران قرار داده است. پس اگر گرسنه و برهنه ماندند، بر اثر گناه توانگران است و حقى است بر خدا كه آنان را در آتش دوزخ سرنگون سازد. (1) 772

ص: 269

او حتى نسبت به كسانى كه زمينه هدايت را از كف داده بودند و در برابر حق سركشى مى كردند و دشمن سرسخت آرمان هاى رسول اللَّه صلى الله عليه و آله به شمار مى رفتند، خود را مسئول مى دانست. ايشان مى كوشيد آنان را از آتش دوزخ رهايى بخشد. در اين راه تا بدانجا پيش مى رفت كه خداى سبحان از ايشان مى خواست خويشتن دارى كند و خود را به زحمت نيندازد:

طه ما انْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَتَشْقى. (طه: 1)

قرآن را بر تو نازل نكرديم كه اين مقدار خود را به زحمت اندازى.

انسان به بركت تكليف و حس مسئوليت مى تواند نردبان تعالى را بپيمايد.

اساساً آدمى در برابر خود، ديگران و خداى خود مسئول است. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايد:

همه شما نسبت به زيردستان خود مسئول هستيد. پس حاكم نسبت به رعيت خود مسئوليت دارد. مرد، سرپرست خانواده است و نسبت به آنها وظيفه دارد.

زن، نگهبان خانه شوهر و فرزندان اوست و نسبت به آنها مسئوليت دارد. بنده هم نگهبان اموال مولاى خود است و در اين باره مسئول است. آگاه باشيد كه همه شما بندگان هستيد و نسبت به رعيت خود مسئوليت داريد. (1) 773

تنها در پرتو احساس مسئوليت در برابر جامعه است كه رعايت حقوق ديگران معنا مى يابد. مسلمان بودن، حقوق و تكاليف ويژه اى را براى فرد به بار مى آورد كه مسئوليت در برابر هم كيشان يكى از آنهاست. هركس صداى آنها را بشنود و به فريادشان نشتابد، مسلمان نيست. اين مسئوليت پذيرى به طور كامل در پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله نمودار بود، به گونه اى كه خداوند متعال در آيه كريمه مى فرمايد:

فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى آثارِهِمْ إنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذا الْحَدِيثِ أسَفاً. (كهف: 6)

گويى تو مى خواهى به خاطر رفتار آنان، خود را از غم و اندوه هلاك كنى؛ اگر به اين گفتار ايمان نمى آورند.

ص: 270

تلاش خستگى ناپذير و بى منت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ارشاد و رهبرى مردم كه با تدبير و آينده نگرى، براى سعادت مندى همه بشريت و هميشه تاريخ همراه بود، بر كسى پوشيده نيست.

ص: 271

حد وسط اين دو را با گفتار و رفتار خود نشان مى داد. همچنين آنها را كه همه وقت خود را در نماز و روزه صرف مى كردند و به كارهاى زندگى بى اعتنا بودند، از انحراف بازمى داشت. پس مى فرمود: «بدن شما و زن و فرزند و يارانتان همگى حقوقى بر شما دارند و بايد آنها را رعايت كنيد». (1) 778 در يكى از سفرها، بعضى از اصحاب به دليل كج فهمى، روزه گرفته و از شدت گرما، هريك به گوشه اى افتاده و از حال رفته بودند. ديگران نيز در نصب چادرها و سيراب كردن چارپايان و خدمات ديگر مى كوشيدند. ايشان فرمود: «همه ثواب متعلق به كسانى است كه اين كارها را انجام مى دهند». (2) 779 حضرت على عليه السلام درباره سيره پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «سيرته القصد؛ سيره آن حضرت، ميانه روى بود». (3) 780

از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل است:

الْبِسُوا وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا فى انْصافِ البُطُونِ؛ فَإِنَّهُ جُزْءٌ مِنَ النُّبُوَّةِ. (4) 781

بپوشيد و بخوريد و بياشاميد، ولى با ميانه روى. ميانه روى، از ويژگى هاى نبوت است.

نيز مى فرمايد:

لاتُميتُوا القُلُوبَ بِكَثْرَةِ الطَّعامِ و الشَّرابِ؛ فَإنَّ الْقلبَ يَمُوتُ كَالزَّرْعِ إذا كَثُرَ عَلَيْهِ الْماءُ. (5) 782

با زياده روى در خوردن و آشاميدن، قلب ها را نميرانيد. همانا قلب مى ميرد، همانند زراعت كه بر اثر آب فراوان مى ميرد.

ص: 272

ص: 273

هم چيزى بگيرم. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: راست گفتى، هركس بى نيازى بورزد، خدا او را بى نياز كند و هركس درى از درخواست به روى خود باز كند، خداوند هفتاد در از فقر را به روى او بگشايد كه قابل بسته شدن نيست. صدقه بر كسى كه بى نياز است و كسى كه با سلامتى اعضا مى تواند نياز خود را برطرف كند، حلال نيست. (1) 784 آن حضرت مى فرمود: «كُلوا مِنْ كَدِّ أيْدِيكم؛ از دسترنج خود بخوريد». (2) 785 رسول عزتمند اسلام در روايتى ديگر مژده داده است:

مَنْ اكَلَ مِن كَدِّ يَدِهِ مَرَّ عَلَى الصِّراطِ كَالْبَرْقِ الْخاطِفِ. (3) 786

كسى كه از دسترنج خويش بخورد، از صراط چون برق درخشان بگذرد.

همچنين فرمود:

مَنْ اكَلَ مِنْ كَدِّ يَدِهِ حَلَالًا فُتِحَ لَهُ أَبْوابُ الْجَنَّةِ يَدخُلُ مِنْ أيِّها شاء. (4) 787

هركس معاش خود را از دسترنج حلال خويش تأمين كند، درهاى بهشت بر او گشوده شود تا از هريك كه خواست، داخل شود.

پيامبر رحمت همگان را به كار فرا خوانده است و با تأكيد بر ارتباط استعداد فرد با نوع كار، مى فرمايد:

همه شما كار كنيد و كوشش كنيد، ولى متوجه باشيد كه هركس براى كارى آفريده شده است و آن را به سهولت انجام مى دهد. (5) 788

در شرافت و عزت كارگران همين بس كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله بر دستشان بوسه زد. روزى آن حضرت با كارگرى از انصار برخورد كرد كه آثار پينه بر دستش هويدا بود. پرسيد: اين آثار چيست؟ گفت: من كارگر هستم و اين آثار بيل زدن

ص: 274

است كه به وسيله آن خانواده خود را اداره مى كنم. حضرت دست او را در دست هاى مهربان خويش گرفت. بنا به روايتى آن دست را بوسيد و به ياران خود نشان داد و فرمود: «هذا يد يُحِبُّهَا اللَّهُ؛ اين دستى است كه خدا آن را دوست مى دارد». (1) 789

نگاه رسول اكرم صلى الله عليه و آله به جوانان پرتلاش، سرشار از محبت بود و همواره جايگاه آنان را پاس مى داشت. روزى آن حضرت با ياران خود نشسته بود.

جوان توانا و نيرومندى را ديد كه اول صبح به كار و تلاش مشغول شده است.

كسانى كه در محضر پيامبر بودند، سخن به كنايه گشودند و گفتند: اين جوان اگر نيرومندى و توان خود را در راه خدا به كار مى انداخت، شايسته ستايش بود. رسول خدا صلى الله عليه و آله در پاسخ اصحاب فرمود: اين سخن را نگوييد. اگر اين جوان براى معاش خود كار مى كند كه در زندگى به ديگران نيازمند نباشد، با اين عمل در راه خدا قدم برمى دارد. همچنين اگر كار مى كند تا زندگى والدين ضعيف يا كودكان ناتوان را تأمين كند و از مردم بى نيازشان گرداند، باز هم در راه خدا مى رود. اگر كار مى كند تا با درآمد خود بر تهى دستان مباهات كند و بر ثروت و دارايى خود بيفزايد، او به راه شيطان رفته و از صراط حق منحرف شده است. (2) 790 تنبلى و تن پرورى همواره مورد نكوهش پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و مايه غضب الهى است. رسول مكرم اسلام فرمود:

انَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الشّابَّ الفارِغَ. (3) 791

خداوند، جوان بى كار را دوست نمى دارد.

ص: 275

ص: 276

ياران مسابقه سواركارى برگزار كرد و شتر خود را به اسامه داد. اسامة بن زيد كه بر شتر معروف پيامبر به نام غضباء سوار بود، از همه پيشى گرفت. مردم به خاطر اينكه شتر از آن پيامبر بود، صدا مى زدند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله برنده شد.

ازآن سو، حضرت محمد صلى الله عليه و آله بانگ مى زد كه اسامه پيشى گرفت و برنده شد (1) 795 (يعنى سواركار مهم است، نه مركب).

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به قهرمان پرورى مثبت عنايت داشت و حتى در داورى مسابقات، ياران را به قهرمانى در مسابقات روحى تشويق مى كرد. روزى حضرت محمد صلى الله عليه و آله از محله اى در شهر مدينه مى گذشت. گروهى از جوانان سرگرم زورآزمايى بودند. به اين ترتيب كه سنگ بزرگى را بلند مى كردند تا ببينند چه كسى بهتر مى تواند آن را بلند كند. اين مسابقه به داور نياز داشت. جوانان تا نگاهشان به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله افتاد، گفتند: هيچ داورى بهتر از پيامبر نيست. يا رسول اللَّه! شما اينجا بايستيد و براى ما داورى كنيد كه كدام يك از ما بهتر وزنه را بلند مى كند. پيامبر پذيرفت و در آخر فرمود:

مى خواهيد بگويم كه از همه شما نيرومندتر كيست؟ گفتند: آرى يا رسول اللَّه! پيامبر فرمود:

از همه نيرومندتر كسى است كه وقتى به خشم آيد، خشم بر او چيره نشود، بلكه او بر خشمش چيره شود. خشم، او را در راهى كه رضاى خدا نيست، نيندازد و بر خشم خودش مسلط شود. آن گاه كه از چيزى خوشش مى آيد، آن خوش آمدن، او را به غير رضاى خدا نيندازد و بتواند بر رضا و ميل و رغبت خودش مسلط شود. (2) 796

ص: 277

ص: 278

نيازرده و حقى را پاى مال نكرده بود. برخلاف مساوات و عدالت عمل نكرده بود. در اجراى قانون، ملاحظه اين و آن را نكرده و جز براى خدا خشمگين نشده بود. با اين حال، اكنون به گاه پيوستن به رفيق اعلى، اصرار داشت كوچك ترين حقى از مردم بر گردنش نباشد و مساوات در برابر قانون را در برترين درجه اش تحقق بخشد. مردى برخاست و گفت: اى رسول خدا! من سه درهم نزد تو دارم! پيامبر فرمود: فضل! به او بده. فضل آن را پرداخت و مرد نشست. آن گاه فرمود:

ايُّها النَّاسُ مَنْ كانَ عِندَه شَى ءٌ فَلْيُؤَدِّهِ و لَايقُلْ فُضوحُ الدُّنيا، ألا وَ انَّ فُضوحَ الدُّنيا أَيْسَرُ مِنْ فُضوحِ الْآخِرةِ. (1) 797

مردم هركس مالى از كسى نزدش هست، بايد آن را بپردازد و نگويد رسوايى دنياست. بدانيد كه بى شك، رسوايى هاى دنيا آسان تر از رسوايى هاى آخرت است.

مردى ديگر برخاست و گفت: اى رسول خدا! سه درهم نزد من است كه در راه خدا به كار زده ام. پيامبر فرمود: چرا به كار زدى؟ گفت: بدان محتاج بودم. فرمود: فضل! آن را از وى بستان. مردى برخاست و گفت: اى رسول خدا! در فلان جنگ بر شكم من تازيانه اى زدى! پيامبر پيراهنش را بالا زد و از مرد خواست تا بيايد و قصاص كند. مرد پيش آمد و خود را به سينه و شكم برهنه پيامبر افكند و جاى قصاص را بوسيد. (2) 798 آن حضرت بدين وسيله نشان داد كه پيامبر خدا در برابر قانون هيچ امتيازى بر مردم عادى ندارد.

ص: 279

ص: 280

اجراى «عدل» درباره هيچ كس سستى نمى كنم، هرچند از نزديك ترين خويشاوندان خودم باشد. حتى اگر فاطمه دختر محمد نيز دست به دزدى بزند، محمد دستش را قطع خواهد كرد.

بدين ترتيب، دست زن مخزومى بريده شد. (1) 800

ص: 281

بيت المال برداشته ام، آيا همين مقدار نيز بازخواست و كيفر دارد؟ پيامبر در پاسخ فرمود: آرى، به اندازه همين مقدار براى تو آتش دوزخ فراهم شده است. (1) 801 حادثه عجيب بالا كه كشف گوشه اى از عالم برزخ در برابر چشم پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله است، نشان مى دهد هرگونه حيف و ميل بيت المال و استفاده نابه جا از آن، گناه بزرگ به شمار مى آيد و كيفر سختى دارد.

بنابراين، مى توان گفت استفاده شخصى از امكانات دولتى و ادارى و آنچه برخلاف مقررات قانونى باشد، خيانت به بيت المال است. اين روايت، هشدارى كوبنده در مورد افرادى است كه در حفظ بيت المال دقت نمى كنند.

در سال نهم هجرى، پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله، ابن الليثيه را براى گرفتن زكات به ميان طايفه اى از مسلمانان فرستاد. او پس از گرفتن زكات نزد پيامبر آمد و گفت: اين زكات اموال است و اين هم هديه اى است كه به من داده اند.

نبى اكرم صلى الله عليه و آله پس از شنيدن اين جمله، بالاى منبر رفت و فرمود: من گروهى را براى كارى كه خداوند مرا والى آن كرده است، مى فرستم، ولى يكى مى آيد و مى گويد اين زكات است و اين هم هديه اى كه به من داده اند. چرا در خانه پدر و مادر خود نمى نشينيد تا ببينيد كه هيچ هديه اى براى شما نمى آورند. به خدايى كه جان من به دست قدرت اوست، هيچ كس چيزى از زكات برنگيرد مگر آنكه در روز قيامت، آن را بر گردن خود برداشته باشد. اگر شتر باشد، شتر است و اگر گاو و گوسفند باشد، گاو و گوسفند است. (آن گاه دو مرتبه فرمود): خدايا من رسالتم را ابلاغ كردم. (2) 802 پس از جنگ حنين، رسول خدا صلى الله عليه و آله سوار بر مركب خود شد و به راه افتاد، ولى بعضى از تازه مسلمانان به دنبال آن حضرت رفتند و خواستند هرچه زودتر غنايم تقسيم شود، به گونه اى كه عباى آن حضرت را مى گرفتند.

ص: 282

رسول اكرم صلى الله عليه و آله به آنها فرمود: سوگند به آن كسى كه جانم در دست قدرت او است، اگر نزد من متاع بى حساب بود، آن را بين شما تقسيم مى كردم. پس مرا به عنوان بخيل يا ترسو ملاقات نمى كرديد.

پس برخاست و كنار شترى رفت و از كوهان آن اندكى پشم گرفت و بين دو انگشتانش قرار داد و فرمود: اى مردم! سوگند به خدا كه از سهميه شما چيزى، جز خمس آن، براى من به اندازه اين «پشم» ارزش ندارد. خمس آن را نيز به شما برگرداندم. بنابراين، هركس از هر نوع از غنايم هرچند به اندازه نخ و سوزن باشد، از روى خيانت برداشته است، برگرداند؛ زيرا در قيامت، خيانت كار به بيت المال در ننگ و آتش و زشتى است.

مردى از انصار تحت تأثير قرار گرفت. مقدار ناچيزى از نخ مويى به حضور آن حضرت آورد و عرض كرد: اين مقدار نخ مو را از غنايم بدون اجازه برداشتم تا جهاز شترم را با آن بدوزم. رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: من به مقدار حقم از آن را به تو بخشيدم. آن شخص گفت: حال كه كار به اينجا رسيده و حساب بيت المال دقيق است، من به همين مقدار هم نياز ندارم و آن را دور انداخت. (1) 803

ص: 283

حضرت بيست سال بيشتر از عمرش نمى گذشت كه در حركت جوان مردانه و ستم ناپذيرى به نام حلف الفضول شركت كرد. گفته اند مردى از بنى زُبيد در ماه ذى قعده وارد مكه شد و كالايى داشت. عاص بن وائل سهمى آن كالا را خريد، ولى از پرداخت بهاى آن خوددارى كرد. كار به مشاجره كشيد و مرد زبيدى نمى توانست حق خود را بگيرد. پس به ناچار بالاى كوه ابوقُبيس رفت و دادخواهى كرد و آزادگان قريش را به دفاع از مظلوم و جلوگيرى از ستم فراخواند. وى گفت: اى مردان قريش! به داد ستم ديده اى برسيد كه كالايش را در مكه به ستم گرفته اند و دور از طايفه و كسان خويش است. حرمت، خاص كسى است كه حرمت نگه دارد و كسى كه جامه خيانت پوشيده است، حرمت ندارد.

بنى هاشم، بنى مطلّب بن عبد مناف، بنى زُهرة بن كِلاب، بنى يَتْم بن مُرَّة و بنى حارث بن فِهْد در خانه عبداللَّه بن جدعان يَتْمى گردآمدند و پيمان بستند كه هر ستم ديده اى را يارى كنند و در گرفتن حق مظلوم هم داستان باشند و اجازه ندهند در مكه بر هيچ كس ستم رود. (1) 804 از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است كه پس از مهاجرت به مدينه فرمود:

لَقَدْ شَهِدْتُ حَلْفاً فِى دَارِ عَبدِاللَّه بنِ جَدْعان لَوْدُعِيتُ إلى مِثْلِهِ لَأَجَبْتُ وَ مازَادَهُ الْاسلامُ إلّا تَشْديدأ. (2) 805

در خانه عبداللَّه بن جدعان در پيمانى حضور يافتم كه اگر در اسلام هم به مانند آن دعوت كنند، اجابت مى كنم و اسلام جز استحكام چيزى به آن نيفزوده است.

حسين بن على عليه السلام كه با خون خويش، پرچم عدالت و دادخواهى را برفراز گيتى جاودانه كرده است، مى فرمايد:

ص: 284

اى مردم! رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هركس سلطان ستمگرى را ببيند كه حرام هاى خداوند را حلال ساخته، عهد و پيمان الهى را شكسته، با سنت پيامبر مخالفت ورزيده است و با بندگان خدا با دشمنى و از سر گناه رفتار مى كند و بر او با زبان و عمل نشورد و قيام نكند، بر خداوند است كه او را با همان ستمگران در يك جايگاه عذاب كند. (1) 806

رسول اللَّه صلى الله عليه و آله در سخنى ظريف و هشداردهنده، مردم را از يارى ستمگران باز مى دارد و مى فرمايد:

مَنْ مَشى الى ظالِمٍ لِيُعينَهُ وَ هُو يَعلمُ أَنَّهُ ظالِمٌ فَقدْ خَرَجَ مِن الْإسلامِ. (2) 807

هركه به سوى ستمگرى رود تا يارى اش كند و بداند كه او ستمگر است، بى گمان، از اسلام بيرون رفته است.

همچنين در نكوهش اين گروه كه آسياب ستم ظالمان به كمك آنان مى گردد، فرمود:

هركه در محكمه اى، متصدى دفاع از ستمگرى شود يا او را بر ستمش يارى كند، پس فرشته مرگ بر او فرود آيد و به او گويد: بشارت باد تو را به لعنت خدا و آتش دوزخ و آن، بد جايگاهى است. (3) 808 (4) 809

ص: 285

تأثيرى در اراده پولادين مسلمانان نگذاشت. آنان وقتى از روش هاى مستقيم و غيرمستقيم خود نااميد شدند، درصدد تطميع و تهديد پيامبر برآمدند.

ابو وليد عقبة بن ربيعه از طرف قريش مأمور شد تا با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گفت وگو كند. او به حضور آن حضرت رسيد و پيشنهادهايى به ايشان كرد و گفت: اى پسر برادر! آن چنان كه مى دانى، تو در ميان ما از موقعيت و منزلتى در اصل و نسب برخوردارى و در اين خاندان جايگاه والايى دارى.

اينك تو براى قبيله و قوم خود مسئله اى خطير پديد آورده اى و بدان وسيله، اجتماع آنان را پراكنده ساخته اى. انديشه هاى آنان را به سبكى و پوچى خوانده اى و از خدايان و دين مردم بدگويى مى كنى. اكنون از من بشنو تا امورى را بر تو عرضه دارم كه در آن بنگرى. شايد برخى از آنها را بپذيرى.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: بگو گوش فرا مى دهم. گفت: اگر بدانچه بر مردم آورده اى، در پى ثروت هستى، ما آن قدر از اموال و دارايى هاى خود براى تو جمع مى كنيم و كنار مى نهيم كه اگر آنها را بپذيرى، ثروتمندترين ما خواهى بود و اگر جوياى رياست هستى، ما تو را پيشواى خود مى سازيم تا در مورد هيچ كارى مگر با اجازه تو تصميمى نگيريم. اگر نيز در پى سلطنتى، تو را سلطان خود مى سازيم و گوش به فرمان تو خواهيم بود. وقتى عقبه سخنان خود را به پايان رساند، رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اى ابو وليد! آيا سخنت را تمام كردى؟ گفت: آرى. فرمود: اينك از من بشنو و سپس آيات زير را بر او خواند:

كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ بَشيرًا وَ نَذيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ وَ قالُوا قُلُوبُنا في أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ وَ في آذانِنا وَقْرٌ وَ مِنْ بَيْنِنا وَ بَيْنِكَ حِجابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنا عامِلُونَ قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَاسْتَقيمُوا إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكينَ. (فصلت: 3- 6)

ص: 286

كتابى است كه آيات جامع اش را بر زبان عربى فصيح براى دانشمندان مبين ساخته است. قرآنى است كه نيكان را بشارت مى دهد و بدان را مى ترساند، ولى بيشتر مردم اندرزهايش را نمى شنوند و مشركان گفتند:

دل هاى ما از قبول دعوتت، سخت محجوب و گوش ما از شنيدن سخنت، سنگين و ميان ما و تو حجاب است. تو به كار دين خود بپرداز و ما هم البته به كيش خويش عمل مى كنيم. اى رسول ما! به امتت بگو كه من هم مانند شما بشرى هستم، جز آنكه مرا وحى مى رسد كه پروردگار شما خداى يكتاى بى همتاست. پس همه مستقيم به راه دين او بشتابيد و از او آمرزش بخواهيد و واى به حال مشركان. (1) 810

قريش براى آنكه كيش و آيين بت پرستى خود را حفظ كند و مانع نابودى آن شود، عده اى از سران و بزرگان خود را به نام هاى اسود بن مطلب، وليد بن مغيره، امية بن خلف و عاص بن وائل نزد رسول اللَّه صلى الله عليه و آله فرستادند. آنها گفتند:

اى محمد! بيا با هم خداى تو را پرستش كنيم و سپس با هم خداى ما را بپرستيم و در يك امر مشترك باشيم. رسول اكرم صلى الله عليه و آله اين پيشنهاد باطل آنها را مثل پيشنهادهاى ديگرشان نپذيرفت.

ص: 287

زاد بوم و حتى امتياز در دانش نيز نمى تواند منشأ تبعيض در حقوق باشد. پس چرا بعضى از افراد بشر، بعضى ديگر را به بردگى مى گيرند و علاوه بر سلب آزادى، آنها را از تمام حقوق بشرى، محروم مى كنند؟ او نيك مى دانست كه زدودن يك فكر هزاران ساله كه در ذهن هر دو دسته اربابان و بردگان رسوخ كرده است، جز با فرهنگ سازى ميسر نمى شود. با وضع ماده قانونى، بدون ضمانت اجرا از درون آدمى، يك نظام طبقاتى ريشه دار را نمى توان از ميان برداشت؛ چون اربابان، اين ستم فاحش را جزو حقوق اساسى خود مى پنداشتند. بردگان نيز به حكم عادت و مرور زمان، نيروى اراده شان از كار افتاده و قدرت استقلال و حس آزادگى و آزاد زيستن در وجودشان تخدير شده بود و باور كرده بودند كه حق حياتشان در همين وضعيت مرگ آور است. پس بايد اين مشكل اجتماعى را به تدريج و با تدبيرى حكيمانه حل مى كردند. رسول اللَّه صلى الله عليه و آله ابتدا به هر مناسبتى به گوش هر دو طبقه مى خواند كه اربابان و بردگان برادر يكديگرند و همه آنها از يك نژاد هستند و خاستگاه اصلى همگى از همين خاك است. (1) 811 ايشان مى فرمود:

سفيدپوستان را بر سياه پوستان هيچ گونه مزيت طبيعى نيست و بدترين مردم نزد خدا همانا آدم فروشانند. (2) 812 بردگان، برادران شمايند كه زير دست شما قرار گرفته اند و داراى حقوق هستند. شما بايد از هر نوع غذا كه مى خوريد، به آنها بخورانيد و از هر آنچه به تن خودتان مى پوشيد، به آنها بپوشانيد و به كار طاقت فرسا وادارشان نكنيد و در كارها خودتان هم به آنها كمك كنيد. (3) 813 هرگاه آنان را صدا مى زنيد، ادب را رعايت كنيد و نگوييد «بنده من»، «كنيز

ص: 288

من». همه مردان، بندگان خدا و همه زنان، كنيزان خدايند و مالك همگى اوست، بلكه بگوييد «پسرك من» «جوانك من». (1) 814

اين منطق رسا و دل نشين كه از اعماق قلب يك انسان دوست واقعى به عنوان پيام الهى تراوش مى كرد، در شكستن كبرياى اربابان و از بين بردن عقده حقارت و زبونى از دل بردگان و در تحول فكرى و ايجاد ترديد در آنچه قرن ها آن را اصل مسلّم مى پنداشتند، اثر فراوانى داشت. پس آنها را به تجديد نظر در گفتار و رفتارشان فرامى خواند و كم كم به اين نتيجه مى رسيدند كه چرا بايد برادر، برادر خود و خواهر، خواهر خود را به اسارت و بردگى بگيرد.

سپس رسول اكرم صلى الله عليه و آله با تدبيرهاى عملى، مردم را به آزاد كردن برده ها فرامى خواند؛ چه به وسيله تشويق و وعده ثواب؛ چه به عنوان كفاره گناهان و گروگان قبول توبه يا به صورت بازخريد؛ بدين معنا كه بردگان مبلغ معينى به اقساط از دستمزد عمل خود به صاحبان خويش پرداخت مى كردند يا اين مبلغ از بيت المال عمومى به آنها داده مى شد.

رسول اكرم صلى الله عليه و آله با اين روش ها، راه آزاد ساختن بردگان را گشود و از سوى ديگر، سرچشمه وارداتى آن را نيز بست تا به مرور زمان اين زشتى جامعه بشرى ريشه كن شود. خود ايشان پيش قدم شد و زيد بن حارثه، غلام خود را كه همسرش خديجه به او بخشيده بود، آزاد كرد. همچنين براى اينكه حس حقارت و زبونى و زيردستى را از فكر او بيرون كند، در ميان جمع قريش، او را پسرخوانده خود معرفى كرد. همين كه زيد به سن رشد رسيد، براى الغاى برترى نژادى كه دنياى آن روز و به ويژه قبايل عرب به آن توجه خاصى داشتند، دختر عمه خود، زينب را به همسرى او در آورد تا قانون مساوات را پايه گذارى و براى ديگران الگوسازى كند.

ص: 289

در دوران جاهليت، تبعيض نژادى رواج بسيارى داشت. پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله در خطبه اى كه پس از فتح مكه در كنار كعبه خواند، هرگونه تبعيض از جمله تبعيض نژادى را باطل اعلام كرد و فرمود: ملاك فضيلت تنها پرهيزگارى است، نه عرب بر عجم برترى دارد، نه سفيد بر سياه و نه پول دار و فاميل دار بر بى پول و بى فاميل و ....

هنگام ظهر فرا رسيد. رسول اكرم صلى الله عليه و آله به بلال حبشى فرمود: بر بام كعبه برو و اذان بگو. بلال، فردى غريب، سياه چهره و بى پول و بى فاميل بود و پيامبر با اين دستور، بر تبعيض نژادى خط بطلان كشيد. بلال بر بام كعبه رفت و با صداى بلند اذان گفت. مشركان هر كدام درباره بلال سخنى گفتند. بعضى گفتند:

اگر زمين دهان باز كند و انسان در آن فرو رود، بهتر از اين است كه اين صدا را بشنود. ديگرى گفت: حمد و سپاس خداوندى را كه پدرم را تا امروز زنده نگذاشت تا اين صدا را بشنود. سهيل كه معتدل ترين فرد آنها بود، گفت: اين كعبه خانه خدا است و خدا اين منظره را مى بيند. اگر خدا بخواهد، اين منظره را (مثلًا با هلاكت بلال) دگرگون مى سازد. ابوسفيان گفت: من در اين باره چيزى نمى گويم؛ چرا كه اگر سخنى بگويم، گمان آن دارم كه اين ديوارها سخن مرا به محمد خبر دهند.

پيامبر همه افراد معترض را احضار كرد و به يك يك آنها فرمود كه شما چنين گفته ايد. عتاب عرض كرد: يا رسول اللَّه! سوگند به خدا كه ما اين سخنان را گفته ايم، ولى به درگاه خداوند استغفار و توبه مى كنيم. عتاب همان دم آيين اسلام را قبول كرد و در راه اسلام همچنان استوار ماند تا اينكه پيامبر او را حاكم مكه كرد. به نقلى، حارث بن هشام نيز اسلام اختيار كرد. ابوسفيان به پيامبر عرض كرد: تو مى دانى كه من سخنى نگفته ام. پيامبر فرمود: خداوندا!

ص: 290

قوم مرا هدايت كن. اينها نادان هستند. (1) 815 بدين ترتيب، پيامبر، ارزش هاى اسلامى را كه بر محور توحيد و تقوا است، معرفى كرد:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ. (حجرات: 13)

اى مردم! بى گمان ما شما را از مرد و زن آفريديم و شما را به تيره ها و قبايل گوناگون قرار داديم، تا يكديگر را بشناسيد. بى گمان گرامى ترين شما در پيشگاه خداوند، پرهيزگارترين شما است و بى گمان خداند، دانا و آگاه است.

ص: 291

اگر اسيرى فديه اى نداشت كه در برابر آن آزاد شود، فرموده بود اگر به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بياموزد، آزاد است. (1) 817 رسول رحمت هيچ گاه با زنان و كودكان دشمن وارد جنگ نمى شد و همواره به افرادش سفارش مى فرمود كه به زنان و بچه ها كارى نداشته باشند و آنان را نكشند، چنان كه در سريه اى، عبداللَّه بن عتيك را از كشتن زنان و كودكان نهى كرد. (2) 818 در ميان مسلمانان نهادينه شده بود كه حتى در گرماگرم جنگ اگر زنى از دشمن را در مقابل خود مى ديدند، هرگز به جنگ او نمى رفتند. ابودجانه كه در جنگ احد با شمشير پيامبر مى جنگيد، مى گويد: متوجه كسى شدم كه مردم را به شدت عليه ما تحريك مى كرد. به طرف او رفتم و چون شمشير كشيدم، او فريادى كشيد كه فهميدم زن است و شمشير رسول خدا صلى الله عليه و آله را گرامى تر از آن دانستم كه زنى را با آن بكشم. (3) 819 عميربن وهب يكى از مشركان قريش و دشمن سرسخت و كينه توز پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله و اصحاب او بود. اندكى بعد از واقعه بدر همراه صفوان بن اميه در حجر اسماعيل نشسته بود و درباره مصيبت بزرگ بدر با هم صحبت مى كردند. صفوان گفت: به خدا سوگند، پس از يارانمان زندگى فايده اى ندارد. عمير گفت: به خدا سوگند، راست مى گويى. اگر نه اين بود كه وام دارم و چيزى ندارم كه وام خود را بپردازم و اگرنه اين بود كه مى ترسم پس از خودم، اهل و عيالم از گرسنگى هلاك شوند، سوار مى شدم و مى رفتم محمد را مى كشتم. براى رفتن من بهانه اى هم موجود است؛ چون پسرم در دست

ص: 292

آنها اسير است. صفوان گفت: پرداخت وام تو بر عهده من. آن را از سوى تو مى پردازم. زن و فرزند تو هم با زن و فرزند من خواهند بود و تا زنده باشند، با آنها به برابرى رفتار خواهم كرد و هرچه داشته باشم از آنها دريغ نخواهم كرد.

عمير گفت: پس اين موضوع را پوشيده نگه دار.

آن گاه دستور داد شمشيرش را تيز و مسموم كردند. سپس حركت كرد تا به مدينه رسيد. شتر خود را بر در مسجد خواباند و در حالى كه شمشير بر كمر داشت، آنجا ايستاد تا رسول خدا صلى الله عليه و آله از در مسجد بيرون آيد. اصحاب وقتى او را ديدند، شناختند و دستگيرش كردند و نزد رسول اكرم صلى الله عليه و آله بردند. آن حضرت همين كه او را ديد، فرمود: نزديك بيا. او جلو آمد و گفت: روزتان خوش باد. (اين سلام جاهلى بود) حضرت فرمود: خداوند ما را به سلامى كه بهتر از سلام تو است، گرامى داشته و آن سلام و تحيت اهل بهشت است.

آن گاه پرسيد: براى چه آمده اى؟ گفت: در مورد اين اسيرى كه در دست شماست، آمده ام كه بخواهم به او نيكى كنيد. پيامبر پرسيد: چرا شمشير همراه دارى؟ گفت: خداوند آن را نابود كند. مگر اين شمشير كارى هم انجام داده است. حضرت فرمود: راست بگو، براى چه آمده اى؟ گفت: فقط براى همين مسئله آمده ام. فرمود: چنين نيست، بلكه تو و صفوان بن اميه در حجر اسماعيل نشستيد و چنين و چنان گفتيد و تو تصميم گرفتى كه مرا بكشى.

عمير پس از شنيدن سخنان حضرت بى درنگ گفت: گواهى مى دهم كه تو رسول خدايى؛ چون از اين مسئله جز من و صفوان كسى باخبر نبود. آن گاه شهادتين گفت و مسلمان شد. پيامبر به يارانش فرمود: اين برادرتان را فقه بياموزيد و قرآن برايش بخوانيد و اسيرش را هم رها سازيد. (1) 820

ص: 293

اساساً حكومت اسلامى بر اساس رحمت و عطوفت شكل گرفته است و مى خواهد همگان را در گستره رحمت فراگير خود قرار دهد. در جريان پيمان نامه صلح حُديبيه آمده است كه سى نفر از جوانان مكه در حالى كه مسلح بودند، مخفيانه و به طور چريكى نزديك حديبيه آمدند تا به مسلمانان و شخص پيامبر حمله كنند و آنها را بكشند. اين توطئه به صورت معجزه آسايى خنثى شد و همه آن سى نفر دستگير شدند، ولى پيامبر آنها را آزاد كرد. جريان دستگيرى آنها به اين صورت انجام گرفت كه پيامبر آنها را نفرين كرد. چشم آنها گرفته شد و در نتيجه اسير شدند. (1) 821 پس از پيروزى مسلمانان، رسول خدا صلى الله عليه و آله در راه رفتن به سوى طائف، چشمشان به جنازه زنى افتاد كه روى زمين قرار داشت و سخت متأثر شد. از همراهان پرسيدند: چه كسى اين زن را كشته است؟ گفتند: خالد بن وليد او را كشته است. پيامبر به بعضى از اصحاب فرمود: خالد را ببينيد و از طرف من به او بگوييد: «انّ رَسُولَ اللَّه يَنْهاكَ انْ تَقْتُلَ إمْرَأةً اوْ وَليداً او عَسيفاً؛ رسول خدا تو را نهى مى كند: كه زنى يا كودكى يا اجيرى را بكشى». (2) 822 اسير ديگرى به نام جميل بن معمر را كشتند. پيامبر چون فهميد، خشمگين شد و به قاتلان فرمود: چرا او را كشتيد، با اينكه رسولى به سوى شما فرستاده شده است كه از كشتن اسير نهى مى كند؟ (3) 823 ابوذر مى گويد: مردى را اسير گرفتم (به خاطر كارى كه كرده بود)، به مادرش دشنام دادم. پيامبر فرمود: اى اباذر! او را به مادر نكوهش مى كنى؟ تو كسى هستى كه (هنوز) جاهليت در توست.

ص: 294

برادرانتان (/ اسيران) غلامان و كنيزان شمايند كه آفريدگار اكنون زير دست شما قرار داده است. پس كسى كه برادرش زير دست اوست بايد آنچه خود مى خورد، به او بخوراند و آنچه خود مى پوشد، به او بپوشاند. بيش از توانشان آنان را به كار نگيريد و اگر چنين كرديد، يارى شان كنيد. (1) 824

ص: 295

چون پيامبر از ماجرا آگاه شد، پارچه اى را درخواست كرد. سپس خود، حجرالاسود را در ميان آن نهاد و فرمود هر طايفه اى يك گوشه آن را بگيرد و بلند كند. پس نمايندگان طايفه ها پيش آمدند و آن را بلند كردند و به پاى كار رسانيدند.

آن گاه محمد امين، با دست خود، سنگ را برداشت و در جايگاه خاص آن نهاد.

بدين سان، ماجرايى را كه ممكن بود به خون ريزى بينجامد، به خوبى پايان داد. (1) 826

ص: 296

مى جنگيدم. اگر جز اين بود، هرگز نمى جنگيدم. قزمان سرانجام وقتى كه زخم هاى بدنش بيشتر شد، خودكشى كرد. (1) 827 در اين هنگام، مسلمانان به راز سخن پيامبر پى بردند كه مى فرمود: قزمان اهل دوزخ است.

امام صادق عليه السلام به نقل از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

كسى كه در قلبش يك دانه خردل از عصبيت باشد، خداوند متعال در روز قيامت، او را با اعراب جاهليت محشور مى فرمايد ... كسى كه نسبت به مليّت خويش تعصب به خرج دهد يا اينكه ديگران برايش تعصب قوم گرايانه به خرج بدهند و او راضى باشد، همانا ريسمان ايمان را از گردنش باز كرده است. (2) 828

بنابراين، يكى از سنت هاى مهم پيامبر گرامى اسلام اين بود كه قوم گرايى را بى اعتبار سازد و همه مسلمانان را در پناه اسلام، يكسان و برادر بداند. در زمان آن بزرگوار، تمام مسلمانان با مليت هاى مختلف از قبيل بلال حبشى (اهل اتيوپى)، صهيب رومى (اهل روم) ابوذر غفارى (عرب) و سلمان فارسى (ايران) و ديگران همه با هم برادر و برابر شدند و زنان مسلمان نيز با مليت هاى مختلف، خواهران دينى يكديگر بودند. قرآن مجيد ارزش انسان را در پرهيزگارى مى داند و مى فرمايد:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوبًا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ. (حجرات: 13)

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريده ايم و به صورت ملت ها و قبيله هاى مختلف درآورديم تا با يكديگر آشنا شويد. همانا گرامى ترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست.

ص: 297

ص: 298

عثمان بن عفان با عبدالرحمن بن عوف، (1) 829 زبير با ابن مسعود، عبادة بن حارث با بلال حبشى، مصعب بن عمير با سعد بن ابى وقاص، ابوعبيده جرّاح با سالم مولى ابى حذيفه، سعيد بن زيد با طلحه و .... (2) 830

ص: 299

گفتند: ما براى بستن زبان زنان و افراد جاهل قبيله ثقيف چنين تقاضايى كرديم، ولى اكنون با اصل شكستن بت ها موافقيم. البته دستور بدهيد كه شكستن آنها به دست خودمان باشد. پيامبر اين شرط را پذيرفت؛ زيرا هدف بت زدايى بود.

به اين ترتيب، قلعه طائف بدون خون ريزى به دست سپاه اسلام افتاد. (1) 831 از امام صادق عليه السلام روايت است كه در مسجد الحرام، 360 بت وجود داشت كه بعضى از آنها را به بعضى ديگر بسته بودند. رسول خدا صلى الله عليه و آله كفى از ريگ از زمين برداشت و بر روى آنها پاشيد و سپس اين آيه را خواند: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقًا؛ حق آمد و باطل از بين رفت. همانا باطل، نابود شدنى است.» (اسرأ: 81) پس همه آن بت ها از ناحيه صورت به زمين افتادند. آن گاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور داد آنها را از مسجد بيرون ببرند و به دور اندازند. (2) 832 واقدى در تاريخ خود مى نويسد: «پيامبر و يارانش با شكوه هرچه تمام تر مشغول طواف بودند. آن حضرت در نخستين دور طواف، متوجه بت هاى بزرگى به نام هُبَل، اساف و نائله گرديد كه بالاى در كعبه نصب كرده بودند.

پيامبر با چوب بلند يا نيزه اى كه در دست داشت، ضربه محكمى به آنها زد و آنها را به روى زمينى افكند. آن گاه آيه «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقًا» را خواند. بت بزرگ هُبَل در برابر چشم مشركان به دستور پيامبر شكسته شد. اين بت بزرگى كه ساليان دراز بر افكار مردم بت پرست، حكومت مى كرد، در برابر ديدگانشان، چنين زبونانه، قطعه قطعه گرديد. زُبير به عنوان مسخره رو به ابوسفيان كرد و گفت: بت بزرگ «هُبَل» شكسته شد. ابوسفيان با كمال ناراحتى به زبير گفت: دست بردار. اگر از بت (هُبَل) كارى ساخته بود، سرانجام كار ما اين نبود.

ابوسفيان نيز دريافته بود كه مقدرات مردم به دست هُبَل و بت هاى ديگر نيست». (3) 833

ص: 300

ص: 301

كار خود قرار مى دهد. بر اين اساس، پيامبر اسلام، آگاهى دادن به مردم و جذب آنان به سوى واقعيت ها را در دستور كار خويش قرار داده بود.

پيش از بعثت، خرافات بر سرزمين حجاز سايه افكنده بود. پيامبر گرامى اسلام تلاش كرد تا اين اوهام و تاريكى ها را از دل و ذهن مردم پاك كند. براى نمونه، ايشان پسرى از ماريه قبطيه به نام ابراهيم داشت. وى اين پسر را بسيار دوست داشت تا اينكه در هجده ماهگى از دنيا رفت. حضرت متأثر شد و گريست و فرمود: دل مى سوزد و اشك مى ريزد. اى ابراهيم، ما به خاطر تو محزونيم، ولى هرگز چيزى برخلاف رضاى پروردگار نمى گوييم. تمام مسلمانان نيز به خاطر اينكه غبارى از حزن بر دل مبارك آن حضرت نشسته بود، ناراحت بودند.

به طور اتفاقى، همان روز خورشيد گرفت. مسلمانان نيز پنداشتند كه عالم بالا هم در غم حضرت رسول سوگمند است. اين مطلب در ميان مردم مدينه پيچيد و زن و مرد يك زبان شدند و گفتند خورشيد به سبب اندوهى كه به پيامبر رسيده، گرفته است. گرچه اين كار سبب شد كه عقيده و ايمان مردم به پيامبر افزوده شود، ولى پيامبر كه نمى خواست از نادانى مردم استفاده كند، بالاى منبر رفت و فرمود: اينكه خورشيد گرفت، به خاطر فرزند من نبود.

خورشيد و ماه گرفتگى دو نشانه از نشانه هاى الهى است. (1) 835

ص: 302

به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: پسر عمويم عكرمه، از ترس جانش به سوى يمن فرار كرده است. از شما مى خواهم به او امان بدهيد. پيامبر مهربان درخواست او را پذيرفت و فرمود: عكرمه را به امان خدا امان دادم.

هركس او را ديد، به او آسيبى نرساند.

همسرش خوشحال شد و براى جست وجوى شوهرش، از مكه خارج شد.

سرانجام او را در كرانه درياى تهامه پيدا كرد كه مى خواست از راه دريا فرار كند.

همسرش او را طلبيد و به او گفت: اى پسر عموى من! از نزد كسى كه نيكوترين و بهترين مردم است و از همه بيشتر رعايت پيوند خويشاوندى مى كند، آمده ام. خود را به هلاكت نرسان. براى تو امان گرفته ام و او به تو امان داده است. عكرمه با تعجب گفت: تو اين كار مهم را انجام داده اى؟ او گفت:

آرى. با پيامبر صحبت كردم و او به تو امان داد. عكرمه آرامش يافت و همراه همسرش به سوى مكه روانه شد. رسول خدا صلى الله عليه و آله به اصحاب خود فرمود:

عكرمه در حالى كه مؤمن و مهاجر است، به سوى شما مى آيد. پدرش را فحش ندهيد؛ زيرا فحش دادن به مرده، موجب ناراحتى زنده مى شود.

عكرمه همراه همسرش به مكه وارد شد و همسرش در حالى كه نقاب بر صورت افكنده بود، به در خانه پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آمد و اجازه طلبيد. پس به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله شرف ياب شد و آمدن عكرمه را به آگاهى ايشان رساند. پيامبر فرمود: به او بگوييد بيايد. عكرمه به خدمت پيامبر آمد و عرض كرد: همسرم به من خبر داد كه شما به من امان داده ايد. پيامبر فرمود:

او راست مى گويد، تو در امان هستى. عكرمه همان دم گفت: گواهى مى دهم به يكتايى و بى همتايى خدا و اينكه كه تو بنده و رسول خدا صلى الله عليه و آله هستى. با كمال شرمندگى مى گويم كه تو نيكوترين و با وفاترين مردم

ص: 303

هستى و از شما مى خواهم براى هر دشمنى كه در گذشته بر تو روا داشتم، از درگاه خدا برايم آمرزش بخواهى.

رسول خدا صلى الله عليه و آله براى آمرزش گناهان عكرمه دعا كرد. آن گاه عكرمه به پيامبر عرض كرد: اى رسول خدا! هر فرمانى كه دارى به من بياموز تا آن را انجام دهم. پيامبر فرمود: بگو گواهى به يكتايى خدا مى دهم و گواهى مى دهم كه محمد بنده و رسول خداست و عهد ببندى كه در راه خدا جهاد كنى.

عكرمه گواهى داد و تصميم گرفت كه در راه اسلام جهاد كند. پس گفت: اى رسول خدا! هرگونه انفاقى كه در راه شرك كرده يا در راه شرك جنگيده ام، دو برابر آن را در راه پيشرفت اسلام انجام خواهم داد. عكرمه از آن پس يك مسلمان حقيقى شد و در جهاد با دشمن كوشش فراوان داشت تا اينكه در زمان خلافت ابوبكر در درگيرى با دشمن به شهادت رسيد. (1) 836

از سوى ديگر نوشته اند در جريان فتح مكه، عده اى از مشركان به خانه ام هانى، خواهر على عليه السلام پناهنده شدند. او نيز به آنها پناه داد. از جمله پناهندگان، دو نفر از آن ده نفر جنايت كارانى بودند كه پيامبر دستور قتل آنها را صادر كرده و گفته بود هرجا آنها را يافتيد، به قتل رسانيد. حضرت على عليه السلام از پناهندگى آن دو نفر آگاه شد. پس در حالى كه كاملًا مسلح بود و فقط چشمانش ديده مى شد، به سوى خانه ام هانى رفت و فرياد زد: آنها را كه پناه داده ايد، بيرون كنيد. جنايت كاران از ترس، لرزه بر اندامشان افتاد. ام هانى از خانه بيرون آمد، ولى على عليه السلام را كه همه بدنش را پوشيده بود، نشناخت و گفت: اى بنده خدا! دختر عموى پيامبر و خواهر على بن ابى طالب به چند نفر پناه و امان داده است. از خانه من درگذر.

ص: 304

على عليه السلام در اين لحظه، كلاه خود را از سربرداشت. چشمان ام هانى به چهره برادرش افتاد كه سال ها، حوادث روزگار ميان آنها فاصله انداخته بود.

قطره هاى اشك از چشمان ام هانى سرازير شد و دست در گردن برادرش افكند. سپس گفت: من (پيش از آنكه تو را بشناسم) سوگند خورده بودم كه نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله از تو شكايت كنم. على عليه السلام فرمود: برو نزد پيامبر كه در «اعلى الوادى» است و خود را از ذمه سوگند، آزاد كن.

ام هانى مى گويد: به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله رفتم. آن حضرت در خيمه اى غسل مى كرد و فاطمه زهرا عليها السلام لباسش را حاضر مى كرد. وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله سخن مرا شنيد، فرمود: خوش آمدى اى ام هانى. جريان ملاقاتم را با على عليه السلام به آن حضرت عرض كردم و پيامبر فرمود: آنان را كه پناه دادى، مانعى ندارد. فاطمه زهرا عليها السلام به او فرمود: اى ام هانى! آمده اى از على عليه السلام شكايت كنى كه دشمنان خدا و دشمنان رسول خدا صلى الله عليه و آله را ترسانده است. پيامبر با قدردانى از تلاش على عليه السلام براى او دعا كرد و امان ام هانى را نيز به خاطر مقامى كه نزد على عليه السلام داشت، محترم شمرد. (1) 837 يكى ديگر از فراريان و جنايت كاران، عمير بن وهب بود كه به حضور پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله آمد و درخواست عفو كرد. پيامبر او را بخشيد و عمامه خود را به عنوان نشانه امان به او داد. عمير با همان عمّامه به شهر جدّه رفت و صفوان را كه يكى ديگر از فراريان بود، با خود نزد پيامبر آورد. وقتى چشم پيامبر به صفوان افتاد، با كمال بزرگوارى گفت: جان و مال تو محترم است، در صورتى كه اسلام بياورى. او دو ماه مهلت خواست. پيامبر چهار ماه به او مهلت داد و فرمود: اين چهارماه را به تو مهلت مى دهم تا با كمال بصيرت، آيين اسلام را بپذيرى. هنوز چهارماه نشده بود كه او اسلام آورد. (2) 838

ص: 305